توسط : مسجد جامع امام اصفهان در مرکز شهر تاریخی اصفهان که لقب پایتخت فرهنگی ایران را به خود اختصاص داده جای گرفته است. در مرکز شهر اصفهان می‌دانی با نام میدان نقش جهان واقع شده است و به علت خدمت، نوع کاربری، زیبایی تاریخی و آثار باستانی بودنش در سازمان یونسکو به ثبت رسیده است.
در اطراف میدان نقش جهان بازار قیصریه، عمارت عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله و در ضلع جنوبی آن مسجد امام است که در تاریخ ۱۰۲۰ هجری قمری توسط شاه عباس احداث شده است.
این مسجد به جز فضای معنوی، مذهبی، تاریخی و فرهنگی از معماری بسیار خاصی برخوردار است که کمتر در جهان نمونه‌های آن پیدا خواهد شد که چشم و دل هر بیننده‌ای را به خود جذب و برای مدتی که در آن مسجد حضور دارند به دلیل خاص بودن از تمامی هوش و حواس خود جهت ضبط لحظه‌ها استفاده می‌کنند.
در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جامع امام به طور کامل و جامع خواهیم پرداخت.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع امام استان اصفهان که در طول ۱۲ قرن ساخته و تکمیل شده برای فعالیت‌های فرهنگی و مذهبی دوران آل‌بویه، سلجوقی، ایلخانان و تیموریان بوده است. حتی گفته می‌شود تاریخ ساخت این مسجد با ایجاد شهر اصفهان برابر است که به سبک خراسانی و بر روی بقایای یک آتشکده ساخته شد و مصالحش نیز خشت خام بوده است. به مرور میدان، بازار‌ها، محلات و بنا‌های عمومی در کنار این مسجد ساخته شدند و مردم برای سکونت آنجا را انتخاب کردند.
سال‌ها بعد در زمان حکومت عباسیان دستور تخریب مسجد صادرشد و بنایی بزرگ‌تر با شیوه خراسانی ساخته شد که کتابخانه و کلاس‌های درس نیز به این مجموعه اضافه گردید. این بار دیوار‌ها از جنس کاهگل و سرخ رنگ بودند. در زمان آل بویه نیز ستون‌های آجری با نقش و‌نگار به ساختمان افزوده شدند.
در دوران سلجوقیان نیز بیشترین تحول برای مسجد جامع اصفهان انجام گرفت، طوری که شبستان به ایوان تبدیل شد و گنبد نظام‌الملک و تاج الملک هم در این زمان ساخته شدند.
ایوان‌ها در ۴ طرف ساخته شدند و مسجد جامع به مسجدی چهارایوانی تغییر یافت. البته سال‌ها بعد در زمان اسماعیلیان به خاطر اعتراض به پادشاه، مسجد جامع به آتش کشیده شد و همه صومعه‌ها، مخازن و کتابخانه بزرگ مسجد از بین رفتند.
اما دوباره در همان سال بنای مسجد از نو ساخته شد و ایوان‌های چهارگانه، شبستان‌ها و چهلستون‌هایی ساخته شدند. مسجد جامع اصفهان در دوره ایلخانان دارای زیباترین محراب گچ‌بری بود.
سپس در دوران آق‌قویونلو‌ها نیز تغییرات زیادی انجام گرفت و در دوره صفویان نیز نورگیر‌هایی اضافه شد، اما در دوره قاجار باز مورد بی‌توجهی قرار گرفت اما در دوره پهلوی به ثبت ملی رسید و قسمت‌های تخریب شده مورد مرمت قرار گرفت و پس از انقلاب اسلامی ایران نگهداری‌های لازم انجام گرفت و اکنون می‌توانید همه زیبایی‌ها را در این مسجد ببینید.
معماری مسجد جامع اصفهان
معماری مسجد جامع امام از جمله خاص‌ترین معماری‌های پس از اسلام شناخته شده است. این مسجد دارای یک گنبد اصلی با ۴ مناره و ۲ شبستان می‌باشد. از جمله زیبایی‌های خاص مسجد امام محراب مرمری آن است. در زمان صفویان دو مدرسه نیز در دو سمت مسجد امام ایجاد شد که یکی را مدرسه سلیمانیه و دیگری را در زمان حکومت ناصر الدین شاه به دلیل ترمیم و مرمتی که صورت گرفت مدرسه ناصریه نامیدند.
زاویه میان محور سردرب مسجد (محور سر درب روبه میدان نقش جهان است) و محور مسجد (محور مسجد رو به قبله است) زاویه‌ای بسیار خاص ایجاد شده است و این نتیجه معماری بی‌نظیر معمار این بنا می‌باشد. جالب است بدانیم میدان به سمت جنوب متمایل است اما مسجد جامع به سمت جنوب غربی متمایل ساخته شده است.
متدی که برای کاشی کاری‌های این مسجد انتخاب شده است متد نوین هفت رنگ می‌باشد. همچنین خوش‌نویسی‌ها، سنگ تراشی‌ها و منبت کاری‌های هنرمندان جلوه و زیبایی این اثر را چند برابر نموده است.
یکی از بهترین تفاسیری که می‌توان در پس زمینه مسجد امام یافت هماهنگی و وحدت در ساخت آن است چنانچه با نگاه به این مسجد تصور می‌شود تنها یک نفر کار ساخت این بنا را به انجام رسانیده، و در پس این موضوع به وحدتی که در نماز جماعت در میان نمازگزاران است خواهیم رسید.
مسجد جامع توسط ۱۸ میلیون تکه آجر و ۴۷۴ هزار کاشی بنا شده است. همچنین سنگ‌های مرمر در بنا به وفور یافت می‌شوند. بلندی مناره‌های مسجد تقریباً ۳۳ متر اندازه‌گیری شده و این در حالیست که مناره‌هایی که بالای بخش شبستان مسجد واقع شده‌اند حتی به مراتب بلندتر نیز می‌باشند. در بخش ورودی دو قاب ساخته شده است که نمایانگر طرح سجاده نماز هستند.
سطوح تزئینی که در مسجد امام به کار رفته‌اند از مهمترین ارکان معماری شناخته شده‌اند. از آنجایی که در مساجد به کار بردن تصاویر افراد و شخصیت‌ها غیرمجاز بوده است معماران از دیگر نقش‌های هنری برای تزئین و زیباسازی آن‌ها بهره جسته‌اند.
بخش‌های مختلف مسجد جامع اصفهان
همانطور که گفتیم مسجد جامع امام استان اصفهان بسیار وسیع است و دارای بخش‌های مختلفی است: صحن اصلی مسجد که دارای ۴ ایوان در چهار طرف، غرفه‌های دوطبقه و دو حوض مربع شکل و چندضلعی است. به هنگام ورود به مسجد، دو لوح مربعی در دو طرف خواهید دید که مقدس شمرده می‌شوند.
در قرن ششم که بخشی از ستون‌ها و دهانه شبستان تخریب شد، ایوان شمالی به جای آن ساخته شد که به نام صفه درویش نیز شناخته می‌شود. این ایوان دارای تزییناتی مانند گل بوته و خطوط کوفی است و با ظاهری ساده دارای تزئینات آجری و گچی در داخل و دو کتیبه گچ‌بری در بالا و پایین است.
گنبد تاج الملک نیز گنبدی دوپوسته است و به سبک رازی ساخته شده است و شامل آجر‌ها و تزیینات هندسی با نقوش زیبایی است. این گنبد از شکل چهارضلعی به هشت‌ضلعی و سپس به شانزده‌ضلعی رسیده است. کتیبه این گنبد نیز به خط کوفی است. ساختمان‌های اصلی مجموعه به سبک عربی و از خشت خام ساخته شده‌اند. ایوان جنوبی نیز به سبک معماری سلجوقیان با مقرنس‌های درشت احداث شده است.
این ایوان به نام صفه صاحب نیز شهرت دارد. مناره‌های اطراف ایوان جنوبی جدید الاحداث به نظر می‌رسند، به طوری که این مناره‌ها ۳۵ متر ارتفاع دارند. در دو طرف گنبد جنوبی نیز دو چهلستون قرار دارد که جای چند چراغ گچی روی ستون‌ها وجود دارد. چهلستون دیگری نیز در جنوب غربی مسجد با نام چهلستون شاه عباسی وجود دارد.
جاذبه‌های دیدنی مسجد جامع امام
مسجد جامع امام اصفهان دارای جاذبه‌های تماشایی و زیبایی است. در ادامه شما را با این جاذبه‌های منحصر‌به‌فرد بیشتر آشنا خواهیم کرد.
مناره‌های مسجد شاه
اگر به معماری مساجد نگاه کنید، اکثر مساجد دارای دو مناره هستند. در حقیقت مناره استعاره از دو ریسمان الهی، یعنی قرآن و عترت دارد. با وجود این در مسجد امام از چهار مناره استفاده شده است. دلیل این مسأله، مشکل محور و پلان چهار ضلعی مسجد امام است. در حقیقت مسجد شاه اصفهان مطابق با چهار جهت اصلی جغرافیایی بنا شده است. از طرف دیگر تمامی مساجد باید مطابق با محور قبله ساخته شوند. این موضوع ساخت و طراحی مسجد را با مشکل مواجه می‌کرد.
از‌این‌رو طراحان مسجد امام با ایجاد دو مناره بلند به ارتفاع ۴۸ متر در سردر اصلی یا همان قیصریه، این مشکل را مرتفع ساختند. همچنین پشت این دو مناره بزرگ، دو مناره کوتاه‌تر با ارتفاع ۴۲ متر به چشم می‌خورد. جالب است بدانید هر چهار مناره دارای گلدسته یا مأذنه هستند؛ اما فقط از مناره‌های کوتاه اذان می‌گفتند. دلیل این بود که مناره‌های بلندتر به حرم‌سرای سلطانی مشرف بودند. به همین خاطر فقط از مناره‌های کوچک‌تر برای اذان‌گویی استفاده می‌شد.
کتیبه‌های مسجد
در مسجد جامع امام اصفهان، چند کتیبه مختلف وجود دارد. یکی از این کتیبه‌ها در کنار سردر اصلی مسجد قرار دارد. همان طور که اشاره کردیم، روی این کتیبه با خط ثلث «علیرضا عباسی» یادگاری نوشته شده است. قدمت این کتیبه به سال ۱۰۲۵، مصادف با بیست و چهارمین سال سلطنت شاه عباس اول باز می‌گردد.
در کنار این کتیبه، کتیبه‌ای دیگر به خطر «محمدرضا امامی» به چشم می‌خورد. در این کتیبه از استادانی که در ساخت این مسجد دخیل بوده‌اند، قدردانی می‌شود. بر اساس این کتیبه، استاد علی‌اکبر اصفهانی و همچنین محب علی بیک الله نقش مهمی در ساخت این مسجد داشته‌اند.
به‌صورت کلی حین بازدید از این مسجد، می‌توانید از کتیبه‌های تاریخی متعددی دیدن کنید. نکته جالب اینجاست که تمام این کتیبه‌ها به دست چند تن از خطاط‌های معروف صفویه ایجاد شده‌اند.
«محمدصالح امامی»، «محمدرضا امامی»، «عبدالباقی تبریزی» و «علیرضا عباسی»، خطاطی این کتیبه‌ها را به عهده داشته‌اند. تمامی این کتیبه‌ها روی کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ معرق مسجد امام ایجاد شده‌اند.
تزئینات داخل مسجد جامع
تزئینات مسجد جامع امام اصفهان با دقت و ظرأفت بسیار انجام شده است. کاشی‌کاری‌های این مسجد را می‌توان یکی از بهترین نمونه‌های کاشی‌کاری در تمام تاریخ ایران دانست. این در حالی است که کاشی‌کاری مسجد شاه اصفهان در آن دوران یک پروژه بسیار بزرگ محسوب می‌شد.
با توجه به وسعت فراوان مسجد شاه، امکان انجام کاشی‌کاری ظریفی همانند مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان در آن وجود نداشت. به همین خاطر هنرمندان اصفهانی دست‌به‌کار شدند و شیوه‌ای جدید را ابداع کردند. در این شیوه از کاشی‌هایی با ابعاد کوچک‌تر استفاده شد. آن‌ها با کنارهم قرار‌دادن این کاشی‌های کوچک، اشکالی مختلف و رنگارنگ را ایجاد کردند.
این ابتکار به معماران اجازه داد تا رنگ‌های مختلف را بدون خطوط رنگی تفکیک‌کننده، کنار یکدیگر قرار دهند. به این نوع کاشی، کاشی‌های هفت‌رنگ گفته می‌شود. در حقیقت می‌توان گفت که برای اولین‌بار از تکنیک کاشی هفت‌رنگ در کاشی‌کاری مسجد شاه اصفهان استفاده شده است.
در کاشی‌های هفت‌رنگ مسجد شاه، رنگ غالب، آبی لاجوردی است. در حقیقت این یک انتخاب بسیار هوشمندانه است. هنرمندان اصفهانی با این کار تلاش داشتند تا حس آسمان و بهشت را به مخاطبان خود منتقل کنند.
همچنین در میان کاشی‌کاری مسجد امام، می‌توانید شاهد طرح‌های انتزاعی متعدد نیز باشید. این طرح‌ها از ظرأفت خاصی برخوردار هستند و جلوه بی‌نظیری به مسجد می‌دهند. در میان این نقوش، می‌توان به استفاده از چلیپا اشاره کرد. در بخش‌های مختلف شبستان مسجد نیز می‌توانیم شاهد عناصری همانند درخت، موجودات زنده و پرندگان باشیم. این روش برگرفته از سبک تیموری است.
انعکاس صدا در مرکز گنبد
گنبد اصلی مسجد شاه اصفهان یکی از مهمترین جاذبه‌های این مسجد به حساب می‌آید. در وهله اول زمانی که زیر این گنبد می‌ایستید، مات‌و‌مبهوت کاشی‌کاری آن خواهید شد. اینکه در حدود ۴۰۰ سال پیش چطور چنین کاشی‌کاری زیبایی را انجام داده‌اند، واقعاً هنر ایرانی را به رخ جهانیان می‌کشد.
همچنین گنبد مسجد امام از نظر شکل هندسی، کاملاً بدون نقص است. این نیز در دنیای معماری یک اعجاز به حساب می‌آید. از همه این‌ها که بگذریم، باید به انعکاس صدا در زیر گنبد اصلی مسجد اشاره کنیم.
زمانی که دقیقاً در مرکز این گنبد بایستید، صدا به‌صورت کامل پژواک می‌شود. همین مسأله به یک جاذبه تفریحی و گردشگری تبدیل شده است. برخی از گردشگران زیر این گنبد می‌ایستند و زیر آواز می‌زنند. برخی دیگر نیز برای آزمودن این انعکاس، صدا‌های مختلفی را ایجاد می‌کنند. اگر شما نیز به اصفهان سفر کردید، بهتر است انعکاس جذاب صدا را زیر این گنبد امتحان کنید.
جالب است بدانید این طراحی کاملاً از عمد و هوشمندانه بوده است. در حقیقت اذان‌گو زیر این گنبد می‌ایستاد تا صدای اذان در تمام مسجد بپیچد. حال این پژواک پس از ۴۰۰ سال به یک جاذبه گردشگری تبدیل شده است. پس اگر در این مسجد افرادی را مشاهده کردید که پای خود را زیر این گنبد به زمین می‌کوبند، به‌دنبال شنیدن صدای پژواک پای خود هستند!
سنگ شاخص ساعت مسجد شاه
گذشته دور خبری از ساعت و زنگ هشدار نبود؛ به همین خاطر مردم از آفتاب برای تعیین زمان استفاده می‌کردند. تا پیش از اسلام، شاید نیازی به تعیین زمان دقیق احساس نمی‌شد؛ اما در دوران پس از اسلام برای برگزاری نماز، به تعیین دقیق ساعت نیاز بود.
به همین خاطر در مسجد جامع عباسی اصفهان می‌توانیم شاهد سنگ شاخص ساعت باشیم. این سنگ شاخص در حیاط غربی مسجد جامع عباسی قرار دارد. سنگ شاخص از نظر ظاهری، یک سنگ مستطیل‌شکل ساده است که روی آن یک سنگ مثلثی قرار دارد. بد نیست بدانید این سنگ در تمامی روز‌های سال، در هنگام ظهر بدون سایه است.
محل قرارگیری این سنگ در مسجد امام اهمیت بسیاری دارد. در صورتی که این سنگ چند میلی‌متر جابه‌جا شود، دیگر قادر به تشخیص دقیق زمان نماز نیست. جالب است بدانید محاسبات شیخ بهایی در تعیین زاویه دقیق خورشید در مقایسه با سنگ شاخص به تشخیص دقیق ساعت کمک می‌کند. این سنگ هنوز هم عملکردی صحیح دارد. پس حتی امروزه نیز نمازگزاران می‌توانند زمانی که این سنگ بدون سایه باشد، نماز ظهر خود را ادا کنند.
سنگاب مسجد جامع
سنگاب ظروف سنگی بزرگ به شکل قدح، جام یا یک کاسه بزرگ است. این ظروف از جنس سنگ یکپارچه هستند و آن‌ها را با دقت و ظرأفت تمام تراش داده‌اند. کاربرد اصلی سنگاب، جمع‌آوری آب باران است. گفتنی است مجموعاً ۷ سنگاب از دوران صفوی در مسجد جامع عباسی به چشم می‌خورد.
این سنگاب‌ها از جنس سنگ مرمر، یشم و آهن هستند. روی این سنگاب‌ها اشعار مختلفی در وصف حضرت علی حکاکی شده است. از این سنگاب‌ها در مسجد امام اصفهان برای مصارف شرب و وضو‌گرفتن استفاده می‌شد. امروزه این سنگاب‌ها به یکی از جاذبه‌های دیدنی مسجد شاه تبدیل شده‌اند.
مسجد جامع چه نام‌هایی دارد؟
مسجد جامع امام را با نام‌های مختلفی می‌شناسند. در کتب تاریخی همانند «عالم آرای عباسی» یا «وقایع السنین و الاعوام»، از این مسجد با نام‌های «مسجد جامع جدید عباسی» و «مسجد جامع عباسی» یاد شده است. همچنین این مسجد با نام‌های «مسجد شاه» یا «مسجد سلطانی» نیز معرفی شده است.
دلیل تمام این نام‌گذاری‌ها یکسان است. در تاریخ روایت شده که شاه عباس اول، دستور ساخت این مسجد را صادر کرده است. به همین خاطر بانی اصلی مسجد را شاه عباس اول می‌دانند. از‌این‌رو آن را با اسامی سلطانی، عباسی یا شاه نام‌گذاری کرده‌اند. البته پس از انقلاب، به‌سبب خشمی که مردم از حکومت شاهنشاهی داشتند، به جای مسجد شاه، این مسجد را مسجد امام خواندند.
جالب است بدانید در سردر مسجد، کتیبه‌ای متعلق به سال ۱۰۲۵ هجری قمری وجود دارد. روی این کتیبه با خط ثلث «علیرضا عباسی» یادگاری نوشته شده است. اگر این کتیبه را بخوانید، خواهید دید که شخص شاه عباس این مسجد را «مسجد جامع» نامیده است. همچنین اشاره کرده که مسجد امام را از اموال شخصی خود بنا کرده است. همچنین در نهایت نیز ثواب ساخت این مسجد را به جد بزرگ خود، شاه طهماسب اهدا کرده است.
راه دسترسی به مسجد جامع اصفهان
پس از رسیدن به شهر زیبای اصفهان برای رفتن به این مسجد چندین روش وجود دارد: در روش اول می‌توانید از خیابان کمال وارد خیابان کمرزین شوید و تا ورودی مسجد پیاده بروید.
حالت دوم چنین است که می‌توانید از خیابان مجلسی وارد خیابان ابن سینا شوید و حدوداً ۱۰ دقیقه پیاده‌روی کنید. روش آخر نیز می‌توانید از طریق خیابان عبدالرزاق به پارکینگ سبزه میدان بروید، وارد بازار شده و در انتهای بازار به ورودی مسجد برسید.
جمع‌بندی
مسجد جامع امام در میدان نقش جهان اصفهان که در دوره صفویه به طرز چشمگیری ساخته و طراحی شده است چشم هر گردشگری را به خود جذب کرده است و از لحاظ معماری بی‌نظیر می‌باشد. بازار، و عمارت‌ها که ازسمت شمال و غرب و شرق آن قرار دارند، زیبایی خاصی رو به این میدان داده‌اند.
کاشی کاری، منبت کاری‌های زیبا، همچنین سنگاب‌هایی از جنس مرمر که در این مسجد بکار رفته شوق هر بینده‌ای را به وجد می‌آورد. مسجد شاه صفوی در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۰۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران در به ثبت رسیده است. این مسجد بی نظیر یکی از جاهای دیدنی اصفهان محسوب می شود و در میدان نقش جهان این استان واقع می باشد.
با دیدن کردن از این مسجد با شکوه می‌توانید قدرت معماری در دوران صفوی را به وضوح تماشا کنید و یکی از بهترین حس‌ها را در این مکان تجربه کنید. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جامع امام اصفهان به طور کامل و جامع پرداخته‌ایم. امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.
