توسط : مسجد نصیرالملک یکی از جاهای دیدنی شیراز دل‌نواز است. این بنای تاریخی یکی از شاهکار‌های معماری به شمار می‌رود. زیرا شیشه‌های رنگی که در تزئین بنا به کار رفته‌اند در طول روز در مقابل تلألؤ نور خورشید می‌درخشند و با درخشش حیرت‌انگیز خود منجر به رقص نور و تصویری رنگین در شبستان مسجد می‌شوند.
از آنجایی که شیشه‌های قرمز بر سایر رنگ‌ها غلبه دارند پرتو طلایی رنگ خوشید با سرخی شیشه‌ها در هم می‌آمیزند و سبب می‌شوند صحن مسجد به رنگ صورتی بدل شود. به همین دلیل این مسجد تاریخی در میان گردشگران به نام مسجد صورتی نیز شهرت یافته است. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد نصیرالملک و معماری منحصر به فرد آن خواهیم پرداخت.
نصیرالملک که بود؟
میرزا حسن‌علی شیرازی ملقب به نصیرالملک، از بزرگان سلسله قاجار و یکی از اعضای خانواده مشهور قوام شیرازی بود. نصیرالملک فرزند سوم میرزا علی‌اکبرخان قوام (قوام الملک اول) بود و در سال ۱۲۰۰ خورشیدی در شیراز متولد شد. او در زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه حاکمیت فارس را برعهده داشت و به عنوان حاکمی عادل و نیکوکار شناخته می‌شد.
علاوه بر این در طول حیات ۷۲ ساله خود، مناصب دولتی بسیار زیادی به او محول گشت که استعداد و توان بالای او را در امور دیوانی نشان می‌دهد. از جمله این مناصب می‌توان به حاکمیت شهرهای بهبهان، بوشهر، دشتی، دشتستان، خشت، کمارج، کازرون، ممسنی، فسا، داراب، لارستان، بندر لنگه و بندرعباس اشاره کرد.
نصیرالملک در آن زمان صاحب املاک و مستغلات بسیار زیادی بود. از جمله قسمت عمده‌ی شهرک سعدی، چندین روستا در شهرستان بیضا، و چند روستا در اطراف فسا و سروستان، همگی از املاک شخصی او محسوب می‌شدند که او درآمد حاصل از آن‌ها را صرف امور خیریه و فقرا می‌کرد.
حاج حسن‌علی نصیرالملک در اثر بیماری پرنوشی (استسقا) در شیراز از دنیا می‌رود و از آنجایی که فرزند پسری نداشت، لقب نصیرالملکی او به دامادش، ابوالقاسم‌خان که خواهرزاده‌اش هم بود، می‌رسد.
تاریخچه مسجد نصیرالملک شیراز
نخستین خشت بنای مسجد نصیرالملک شیراز در سال ۱۲۹۳ و به دستور حاکم وقت فارس، میرزا حسن علی خان (که به نصیرالملک شهرت دارد) نهاده شد. میرزا حسن علی خان همانند بسیاری از حاکمان آن زمان، می‌خواست پیش از مرگش اثری ماندگار از خود به یادگار گذارد که نام او را برای همیشه در تاریخ کشورمان زنده نگه دارد.
به همین منظور به دو تن از معماران برجسته و صاحب نام ایرانی دستور داد که در ساخت مسجدی شکوهمند با یکدیگر همکاری کرده و اثری جاودانه خلق کنند.
این دو معمار که به میرزا رضا کاشی‌گر و حاج محمد حسن معمار شهرت داشتند، در ساخت بنای مسجد نصیرالملک شیراز از هیچ کوششی دریغ نکردند و پس از ۱۲ سال کار و تلاش، این اثر ارزشمند هنری و تاریخی را آفریدند. با وجود اینکه مسجد نصیرالملک شیراز در آن زمان (سال ۱۳۰۴ ) از تمام مساجد شیراز زیباتر بود، اما چیزی کم داشت؛ چیزی که این مسجد را از سایر مساجد کشورمان متفاوت سازد و در آن روح و جان هنر اصیل ایرانی را بدمد.
طولی نکشید که حاج میرزا آیت، شیشه‌های مشبک و رنگی خود را نیز بر آن افزود. شیشه‌های خوش طرح و رنگ و زیبای میرزا آیت چون تکه‌ای گم شده، مسجد نصیرالملک شیراز را به همان اثری که میرزا حسن علی خان در آرزوی احداث آن بود مبدل ساخت: شاهکاری فاخر و ماندگار که امروز در هر برنامه سفر شیراز که به شما پیشنهاد بشود، دیده می‌شود.
معماری مسجد نصیرالملک شیراز
مسجد نصیرالملک شیراز از دو ایوان شمالی و جنوبی تشکیل شده است که ایوان شمالی آن از نظر زیبایی و طراحی بسیار شکیل‌تر و جذاب از ایوان جنوبی کار شده و ایوان جنوبی صرفاً برای قرینه‌سازی طراحی گشته است. در ایوان شمالی این مسجد دو شبستان مختلف شرقی و غربی احداث گردیده که هر کدام با کاربردی متفاوت در فاصله نسبتاً کمی از یکدیگر قرار گرفته‌اند.
در حین ورود به این مسجد با درب چوبی بزرگی روبرو خواهید شد که از قابی مستحکم و سنگی، مزین به تزئینات اسلیمی تشکیل شده است. بر فراز قاب مرمرین درب چوبی مسجد نصیرالملک شیراز، شعری دو بیتی از شوریده شیرازی همراه با اطلاعاتی از قبیل نام سازنده مسجد و تاریخ اتمام ساخت آن نوشته شده است.
کاشی کاری‌ها و مقرنس کاری‌های زیبا و پیچیده این بنا از همین نقطه آغاز می‌گردد و شما را در سفری شگفت‌انگیز به دل خود، به جایی که نقش و نگار‌های کاشی‌های آبی و صورتی دلربایی می‌کنند، می‌برد. پس از عبور از پیچ ۹۰ درجه هشتی، وارد راهروی خواهید شد که با فضای تاریک خود چشمان شما را برای رونمایی از زیباترین بخش بنای مسجد آماده می‌سازد.
منظره شگفت‌انگیز و خیره‌کننده‌ای که در انتهای راهرویی تاریک انتظار شما را می‌کشد، حیاط است نورانی و درخشان؛ حیاطی چهارگوش با فضایی رویایی و دلنشین که در مرکز آن حوضی زیبا، حوضی که با گلدان‌هایی رنگارنگ تزئین شده، قرار گرفته است.
کاشی کاری‌های اطراف حیاط آنقدر زیبا کار شده‌اند که هوش از سر شما میربایند و شما را محو تماشای خود می‌کنند. پس از تماشای معماری دیدنی و کاشی کاری‌ها و مقرنس کاری‌های طاق نما‌های حیاط، به هیجان انگیزترین بخش بازدید خود خواهید رسید: بازدید از شبستان‌های بنا. شبستان غربی و شرقی این بنا به زیبایی و به شکلی منحصربفرد طراحی گشته‌اند و با تزئینات بی‌شمار خود، اوج هنر معماری کشورمان را به خوبی به نمایش گذاشته‌اند.
استفاده از درب‌های چوبی و پنجره‌های مشبک رنگارنگ در شبستان غربی مسجد نصیرالملک شیراز چنان فضای دل‌انگیزی در این مکان ایجاد کرده که ترک آن بسیار دشوار است. بازی رنگارنگ نور در صحن مسجد آنقدر تماشایی است که گردشگران را از جای جای دنیا برای ثبت تصاویری نفس گیر، به سوی خود می‌کشد. جلوه رنگین کمانی این پنجره‌های مشبک چوبی سبب شده است که مسجد نصیرالملک شهرتش در دنیا دو چندان شده و به یکی از جذاب‌ترین و پربازدیدترین اماکن تاریخی کشورمان مبدل گردد.
بخش‌های مختلف مسجد نصیرالملک
هنگام بازدید از هر مسجدی شما می‌توانید از بخش‌های مختلف آن دیدن فرمائید. این موضوع از مسجد نصیرالملک هم استثنا نیست و شما می‌توانید به هنگام بازدید از این مسجد از بخش‌های مختلف آن دیدن کنید و با شکوه و عظمت معماری ایرانیان در زمان گذشته آشنا شوید. در این مقاله به معرفی بخش‌های مختلف مسجد نصیرالملک خواهیم پرداخت.
ورود به مسجد نصیرالملک
ورودی مسجد صورتی طاق‌نمایی بزرگ و مزین به کاشی‌کاری‌هایی خیره‌کننده است. کاشی‌های به کار گرفته شده در این طاق‌نما هفت‌رنگ هستند. همچنین این طاق‌نما ازاره‌ای دارد که از جنس سنگ گندمک ساخته شده است. علاوه بر این مقرنس‌ها و کاشی‌کاری‌های جذاب و حیرت‌برانگیز درب اصلی ورودی نیز قابل توجه است.
درب اصلی ورودی، از جنس چوب، بزرگ و دولته است. بر فراز این درب بزرگ سنگی از جنس مرمر قرار دارد. روی این سنگ مرمر ابیاتی از شوریدۀ شیرازی نگاشته شده است. شوریدۀ شیرازی این ابیات را به مناسبت اتمام ساخت بنا و به منظور مدح سازندۀ بنا سروده است.
شبستان‌های مسجد نصیرالملک
مسجد صورتی شیرازی دو شبستان دارد. یک شبستان که در غرب بنا واقع شده است و شبستان غربی نام گرفته است و یک شبستان که در شرق بنا واقع شده است و شبستان شرقی نام گرفته است. شبستان غربی سراسر از آجر سفالی پوشیده شده است. این شبستان بیشتر در معرض دستان توانمند هنرمندان دورۀ قاجار قرار گرفته است و از زینت و نقش و‌نگار بیشتری برخوردار است و بنابراین به حتم زیباتر است.
شبستان غربی طاقی دارد که بر فراز ستون‌هایی سنگی قرار گرفته است. این ستون‌های سنگی خود نیز با طرحی مارپیج زینت یافته‌اند و بسیار دلکش هستند. این ستون‌های دلربا در دو ردیف شش‌تایی قرار گرفته‌اند. دوازده عدد بودن این ستون‌ها به نیت دوازده امام معصوم ما شیعیان است.
نکتۀ جالب توجه و حیرت‌انگیز این است که شبستان غربی هفت درگاه دارد و این هفت درگاه را به صحن مسجد مرتبط می‌کند. هرکدام از این درگاه‌های هفت‌گانه دربی چوبی دارند و با شیشه‌های رنگی مزین شده‌اند. بنابراین توصیفات علت زیبایی و دلربایی این شاهکار معماری به وضوح خود را نمایان می‌کند.
شبستان غربی
شنگ‌تراشی‌ها و نقش و نگار‌های شبستان غربی از مسجد وکیل شیراز و همچنین مسجد مشیر شیراز الهام گرفته شده است. این سنگ‌تراشه‌ها از سنگ گندمک یکپارچه ساخته شده‌اند. در واقع سنگ گندمک یکپارچه با ظرأفت خاصی تراش خورده است و این سنگ‌تراشه‌های باشکوه را پدید آورده است. علاوه بر سنگ‌تراشه‌ها طاق و دیوار‌های شبستان غربی به واسطۀ کاشی‌هایی خوش رنگ و جلا زینت یافته‌اند.
همچنین آسمانۀ شبستان غربی با نگاره‌های اسلیمی و نقش‌های گل و بته زینت یافته است و با آیاتی از قرآن که با خط ثلث نگاشته شده‌اند زیبایی و شکوه را به حد اعلای خود رسانده. سحرانگیز اینکه کف این شبستان به واسطۀ کاشی‌های فیروزه‌ای رنگ فرش شده است.
این همه زیبایی و جلا در یک شبستان جمع شده است و به حق چشم‌ها را به خود خیره می‌کند. این شبستان به واسطۀ اصول خاص معماری که در آن به کار گرفته شده است خنک‌تر از شبستان شرقی است. به همین دلیل در تابستان‌ها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گرفته است و شبستان تابستانه نام گرفته است.
رنگ فیروزه‌ای که به منظور کف‌پوش در شبستان غربی مورد استفاده قرار گرفته است به احساس خنک‌بودن در فصل تابستان کمک می‌کند. در واقع می‌توان گفت در این مسجد با استفاده از اصول فنگ‌شویی و تأثیر رنگ‌ها به یک طراحی ویژه و تأثیرگذار دست یافته‌اند.
شبستان شرقی
شبستان شرقی هفت ستون دارد. ستون‌ها در این شبستان خالی از نقش‌های مارپیچی هستند و ساده‌اند. سقف شبستان شرقی با کاشی‌کاری مزین و منقش شده است. ستون‌های هفت‌گانۀ شبستان شرقی درست در مرکز این شبستان واقع شده‌اند.
در مقابل شبستان شرقی یا زمستانه ایوانی تقریباً بزرگ که ۶ متر عرض دارد به چشم می‌خورد. این ایوان به واسطۀ ۸ طاق‌نما از صحن اصلی مسجد جدا می‌شود. این ایوان ۷ جرز آجری دارد. بر سطح جرز‌های هفت‌گانه و همین طور بر پیشانی طاق‌نما‌های هشت‌گانه آیات قرآن با خط ثلث نگاشته شده است. در میان آیات قرآن نقش و نگار‌هایی ظریف از گل و بته دیده می‌شود.
در شبستان شرقی مسجد صورتی یک در به چشم می‌خورد. این در به یک چاه آب باز می‌شود. راهرویی که از این در به چاه آب می‌رسد با نام راهرو چاه کاو یا گاورو خوانده می‌شود. در همین قسمت یک حوضچه و یک دالان نیز دیده می‌شود. شبستان شرقی در روزگار ما به موزۀ اوقاف تبدیل شده است.
اما در گذشته این شبستان، شبستان زمستانی بوده است و به حق که محیط درون این شبستان و طراحی منحصر به فردش به انتقال احساس گرما بسیار مؤثر است. در دالان شمالی این شبستان کتیبه‌هایی بر سنگ مرمر به چشم می‌خورد. بر این کتیبه با خط خوش نستعلیق بیتی از سعدی شیرازی نگاشته شده است:
غرض نقشی است کز ما باز ماند که هستی را نمی‌بینم بقایی
مگر صاحبدلی روزی به رحمت کند در حق استادان دعایی
سپس در ادامه نام محمد حسن معمار و استاد محمد رضا کاشی‌پز که طراح، معمار و سازندۀ این بنای دلربا بوده‌اند آمده است. همچنین بر روی همین کتیبه تاریخ شروع ساخت ۱۲۹۳ هجری شمسی و تاریخ اتمام ساخت بنا ۱۳۰۵ هجری شمسی ثبت شده است.
طاق مروارید
مسجد نصیرالملک دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است که از نظر ظاهری این دو ایوان به هم شباهتی ندارند. همچنین در نگاه اول می‌توان متوجه شد که ایوان شمالی ظاهر زیباتری نسبت به ایوان جنوبی دارد. ایوان شمالی مسجد نصیرالملک دارای سه نیم طاق در سه طرف ایوان است که از سمت چهارم این ایوان به صحن مسجد راه دارد.
در بین این سه طاق، طاق میانی از دو طاق دیگر بلند‌تر بوده و به طاق مروارید مشهور است. بر روی دیوار‌های طاق مذکور احادیث مختلف و همچنین برخی از آیه‌های قرآن نوشته شده است. همچنین در سمت چپ این طاق تاریخ ۱۲۹۹ هجری قمری نیز حک شده است که نشان از قدمت این بنا دارد.
بر روی سقف مروارید مقرنس‌کاری و کاسه‌سازی پنج کاسه دیده می‌شود که در هنگام ساخت بنا به کمک این موارد سقف را تزئین کرده بوده‌اند. در هنگام ساخت سقف در بین آجر‌های بدنه طاق چوب‌هایی قرار داده بودند تا به کمک این طاق چوب‌ها از لرزش زلزله و خرابی بنا جلوگیری شود.
ایوان مسجد نصیرالملک شیراز
مسجد نصیر دارای دو ایوان در قسمت شمالی و جنوبی است که با هم قرینه نیستند. در جبهه شمالی مسجد ۴ غرفه در دو طرف ایوان دیده می‌شود این ایوان شمالی (شاه نشین) فرم کانه پوش است با مقرنس کاری زیبا سقف آن نیز دارای طرحی نو و ابتکاری است.
در قسمت جنوبی ایوانی با دو گلدسته وجود دارد. در حیاط حوض سنگی مستطیل شکل و بزرگی وجود دارد که فواره‌های سنگی نیز در وسط ان است. در ضلع شمالی مسجد تاق بلندی مشهور به تاق مروارید قرار دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری هفت رنگ شده است.
دو تاق نمای کوچک دیگر در دو سوی تاق مروارید قرارگرفته است. در ضلع جنوبی نیز تاق نمایی وجود دارد که تمام بدنه و سطح بیرونی و درونی آن کاشی کاری شده است.
رواق مسجد نصیرالملک شیراز
معماران ایرانی انواع نیرو‌هایی را که به بنا وارد می‌آید و بنا برای‌ایستایی خود در تقابل با ان هاست. مثل نیرو‌های فشاری رانشی و خمشی (جان گداز) گویند چون قابل رؤیت نیست. اما به بخش‌هایی از بنا که در جهت مقابله و هدایت این نیرو‌ها به زمین ساخته می‌شود مثل کلاف‌ها تویزه‌ها و… که قابل رؤیت است (تن گداز) می‌گویند. در فرهنگ و ادبیات فارسی (جان وتن) نیز همین معنی را دارند. جان به معنی روح و قسمت نادیده هستی انسانی می‌باشد.
زمان مناسب برای بازدید از مسجد نصیرالملک
بی تردید بازدید از شیراز در فصل بهار، فصلی که این شهر را با بوی خوش بهار نارنج معطر و گردشگران را مست می‌کند، حال و هوای دیگری دارد.
اگر برای بازدید از مسجد نصیرالملک در این فصل به شیراز سفر کردید، سعی کنید پیش از ساعت ۸ در مسجد حاضر باشید تا نمایش رقص و بازی زیبای نور‌های رنگارنگ پنجره‌های مشبک شبستان مسجد را از دست ندهید. برای خرید بلیط تهران به شیراز و یا از هر مبدا دیگری به مقصد شهر شیراز، به سایت سفرمارکت مراجعه کنید تا ارزان‌ترین بلیط را پیدا کنید.
داستان ساخت مسجد صورتی شیراز
سال ۱۲۵۵ شمسی بود که نصیرالملک، حاکم وقت فارس، تصمیم به ساخت مسجدی که امروز آن را به اسم مسجد صورتی می‌شناسیم، گرفت. مثل هر انسانی، او نیز علاقه داشت تا اثری باشکوه از خود به‌جای بگذارد تا نامش را زنده نگه دارد. بدین‌ترتیب ساخت مسجد با طراحی دو معمار سرشناس آن زمان یعنی حاج محمد‌حسن معمار و میرزا رضا کاشی‌گر آغاز شد.
پس از آن، ۱۲ سال طول کشید تا ساخت شاهکاری که امروز می‌بینیم، به پایان برسد. مسجد در ابتدا مجموعه بزرگی شامل خانه، گرمابه و آب‌انبار بود. اما بخش بزرگی از آن شامل اندرونی خانه، گرمابه، آب‌انبار و فضای بین خانه و مسجد در جریان ساخت خیابان لطفعلی‌خان تخریب شد و از بین رفت.
در و پنجره‌های رنگین شبستان نیز اثر استادان نجار بزرگ، استاد محمدجعفر و استاد محمد رحیم هستند که در زمان احداث بنا ساخته شدند. پنجره‌های رنگی شبستان در سال ۱۳۴۸ خورشیدی توسط میرزا آیت مورد بازسازی قرار گرفتند.
مسجد نصیرالملک مانند اکثر املاک حسن‌علی‌خان، وقف شده است. هم‌اکنون مسجد موقوفه نصیرالملک یکی از بزرگترین موقوفات استان فارس محسوب می‌شود. تولیت بنا در دست آقای محمود قوام قرار دارد و درآمد حاصل از آن صرف نگهداری و مرمت مسجد، اطعام فقرا و برگزاری مجالس مذهبی می‌شود.
بازسازی‌های بنا
مسجد نصیرالملک در دو دوره مرمت شده است. یک دوره مربوط به ۷۰ سال قبل می‌شود که فقط پوشش کف شبستان غربی با کاشی‌های فیروزه‌ای جایگزین شد. دوره دوم نیز به سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۵ برمی‌گردد.
امروزه نیز تعمیراتی با رعایت اصول فنی و استاندارد‌های مرمت بر روی این مسجد باشکوه در حال انجام است و هزینه آن از درآمد موقوفات نصیرالملک تأمین می‌شود.
جمع‌بندی
مسجد نصیرالملک شیراز، معروف به مسجد صورتی، یکی از زیباترین مساجد دنیاست که به دلیل نقش‌های فراوان گل سرخ در کاشی‌کاری‌هایش، صورتی‌رنگ دیده می‌شود. این مسجد ایوانی به نام طاق مروارید دارد که مقرنس‌هایش شاهکار معماری‌اند.
مسجد نصیرالملک شیراز یکی از شاخص‌ترین جاهای دیدنی شیراز در جهان است. این مسجد که با نام مسجد صورتی هم شناخته می‌شود، به دستور حاکم وقت فارس، حاج حسن‌علی نصیرالملک ساخته شد تا امروز به یکی از دیدنی‌ترین و سحرآمیزترین مکان‌های گردشگری دنیا تبدیل شود.
پنجره‌های رنگی شبستان مسجد، معروف‌ترین مشخصه آن هستند. این مسجد یکی از جاهای دیدنی استان فارس می‌باشد و نظر بازدید‌کنندگان زیادی را هم به خود جلب کرده است. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد نصیرالملک و ویژگی‌های آن پرداخته‌ایم. امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.
