آشنایی کامل با مسجد جامع همدان و دیدنی های آن

مسجد جامع همدان یکی از مساجد مهم کشور ایران محسب می‌شود زیرا در تمامی ادیان، پیروان آن دین‌ها نیازمند نوعی از فضای خاص عبادتی هستند که باتوجه به معرفت‌شناسی هر دین، مکانی برای حضور مؤمنان براساس دو تفسیر در متن هر دین شکل می‌گیرد.

در مرحله اول ایجاد مکان و امکانات ارتباط و عروج با معبود بوده که این امر به ساحت نظری ادیان بیشتر ارتباط داشته است و در مرحله دوم آن چیزی که بیشتر از فضای عبادتی مورد نظر قرار می‌گیرد تأثیر گرفته از مناسک عملی، احکام و اعمال عبادی، انفرادی و گروهی است.

مجموعه ساحت‌های نظری و ساختار عملی به شکل، ابعاد، نوع فضا و جزئیات آن نظام داده شده است و به این شکل، عملکرد و معنا مقدمه کافی برای ایجاد شکل می‌شود. به عبارت دیگر ساختار‌های نظری و عملی هر دینی، به شکل و جهت‌گیری مکان‌های عبادی آن دین نظام می‌دهد. در دین اسلام این مکان، مسجد نامیده می‌شود که در ایران در همان بدو ورود اسلام مساجد بسیاری ساخته شد. در طول دوران‌های مختلف نیز این روند ساخت و ساز مساجد ادامه داشت.

برخی از این بنا‌ها امروزه باقی مانده‌اند و علاوه بر اینکه هنوز نقش خود به عنوان مسجد را ادامه می‌دهند، به خاطر قدمتی که دارند در زمره جاذبه‌های مذهبی تاریخی هم قرار گرفته‌اند. یکی از این مساجد، مسجد جامع همدان به شمار می‌رود.

مسجد جامع همدان

مسجد جامع همدان از جوامع اسلامی به شمار می‌رود که در دوره‌های گذشته به «مسجد جامع عتیق» و «مسجد جامع اعظم» شهرت داشت. از بررسی آثار و نوشته‌های اسلامی برجای مانده، این گونه استنباط می‌گردد که ساختمان مسجد، متعلق به قرون اولیۀ اسلامی است، و ساختار امروز مسجد جامع با آن چه در آغاز بوده، متفاوت است.

«شیخ حسن عندلیب‌زاده» ساخت مسجد جامع را به «ابودجانه»، یکی از یاران «نعیم ابن مقرن»، فاتح همدان در سال ۴۵ هجری قمری نسبت می‌دهد. اما اولین اشارۀ مستند و تاریخی به ساختار مسجد جامع مربوط به مقدسی می‌شود. وی می‌گوید که مسجد جامع در بازاری پُر از ساختمان قرار دارد، که بازار در سه رده نهاده شده است.

دومین اشاره، کشته شدن دادرس بو سعد محمد در سال ۵۱۸ ه. ق. در جامع همدان محسوب می‌شود، که توسط عبدالله بن یاقوت حموی بیان شده است. در سفرنامه‌های گذشتگان به همدان گفته شده است که این مسجد در کنار میدان مرکزی شهر قرار دارد و همچنین اشاره به فاصلۀ مکانی اندک بین بنای مسجد و آرامگاه استر و مردخای، از دیگر نکات حائز اهمیت در این سفرنامه‌ها است.

از تاریخ دقیق ساخت بنای جدید مسجد اطلاعات زیادی در دست نیست ولی به احتمال زیاد در زمان قاجار ساخته شده است.

معماری مسجد جامع

بنای فعلی مسجد جامع همدان از یک صحن مستطیل شکل در وسط و سه ایوان در ضلع‌های شمالی جنوبی و شرقی و چندین شبستان و حجره و ۶ مناره و گنبد و گنبدخانه تشکیل شده است. این مسجد سه در ورودى دارد که شامل ورودى نوساز سمت خیابان اکباتان در ظلع جنوب شرقی، ورودى قدیمى با دالان طاق‌دار در ضلع شرقى صحن و ورودى قدیمى با دالان هشتى مقرنس‌کارى شده در ضلع غربى صحن است.

صحن مسجد با ابعاد ۴۰ در ۲۴ متر دارای حوض بزرگی در وسط است و سطح صحن هم ۲ متر پایین‌تر از کوچه‌های اطراف است که با سنگ فرش شده و طاق‌نما‌هایی کم‌عمق نیز در ضلع جنوبی صحن وجود دارد. ایوان اصلى در ضلع جنوبی صحن به عرض ۱۴ و عمق ۷ متر است که دارای پوششی طاقی است. بر بالای این ایوان در دو ضلع شرقى و شمالى دو مناره‌ی کوتاه و قطور ساخته‌شده که دارای تزیینات معقلی است.

در پشت ایوان یک فضای گنبددار به ابعاد ۱۴ در ۱۴ متر واقع‌شده که همراه ایوان، هسته‌ی اولی و قدیمی مسجد را تشکیل می‌دهد و در ضلع جنوبی آن نیز یک محراب وجود دارد. گنبد این بنا نیز دو پوسته بوده که از نظر تناسبات معماری شایان توجه است. خیز گنبد نسبتاً کشیده و ارتفاع آن تا کف شبستان ۱۴ متر است. گنبدخانه‌ی مسجد نیز از طریق درگاه‌های اطراف به شبستان‌های ستون‌دار راه پیدا می‌کند.

این مسجد دارای شبستان‌های متعددی بوده که در هر چهار جهت آن قرار گرفته و شبستان شمالی آن از دیگر شبستان‌ها بزرگ‌تر است و از قرن هشتم به بعد آن را شبستان حمدالله مستوفی مینامند. شبستان گنبدداری با پوشش طاق چشمه در ضلع غربی بنا واقع‌شده که این شبستان دارای ۵ فرش‌انداز (ناو) با ۳۲ ستون در جهت شمالی-جنوبی (چهار ردیف هشت‌تایی) در اطراف است که فاصله‌ی این ستون‌ها از یکدیگر ۴ متر و ارتفاع آن‌ها ۵/۲ متراست.

در جبهه‌ی غربی حیاط و مجاور شبستان فوق‌الذکر شبستان کوچک کم‌ارتفاع دیگری با پوشش چشمه طاق وجود دارد که روی ۸ ستون سنگی استوانه‌ای و ۱۱ پایه آجری قرار گرفته که دارای محرابی با تزیینات مقرنس گچی است. ایوان و شبستان ستون‌دار دیگری در دوره‌ی اخیر در مقابل ایوان جنوبی در سمت دیگر صحن با پوششی مسطح ساخته شد که بر فراز قسمت میانی آن دو مناره با تزیینات کاشی‌کاری به آن اضافه گردیده است.

تزئینات بنای مسجد

رسمی‌بندی‌های زیر طاق، با کاشی معقلی بر زمینه آجری اجرا شده است. این رسمی‌بندی‌ها که از تیزه طاق جناغی ایوان آغاز می‌شود، با قطاربندی‌های منظم و شبکه‌بندی منسجم، نیمه شمسه زیبایی را به نمایش می‌گذارد. دربخش مرکزی رسمی‌بندی‌های مزبور، ضمن درج نام‌های مقدس با کاشی معقلی فیروزه رنگ، سال ساخت ایوان “رجب ۱۲۵۳” نیز ثبت شده است.

لچکی‌های نمای ایوان نیز با کاشی‌های معقلی در زمینه آجری تزیین شده است برآن می‌توان تاریخ ۱۳۴۳ ه-. ق را تشخیص داد. بر بالای این ایوان، دو مناره کوتاه و قطور در سال ۱۳۴۳ ه-. ق افزوده شده که دارای تزیینات معقلی است. کف ایوان سنگفرش شده است. پشت سر ایوان، فضای گنبددار مسجد به ابعاد ۱۴×۱۴ متر واقع است که به همراه ایوان، هسته اولیه و قدیمی مسجد را تشکیل می‌دهد.

کف و ازاره این شبستان بعد‌ها با کاشی فیروزه رنگ پوشیده شده و در ضلع جنوبی آن، محرابی تعبیه شده است. طرح چهارگوش شبستان در بالا با گوشه‌سازی به کثیرالاضلاع تبدیل گردیده و پاکار مدور گنبد بر آن قرار گرفته است. گنبد بنا از نوع دوپوسته بوده و از نظر تناسبات معماری، بزرگی و کتبه سرتاسری پاکار آن، در خور توجه است. بدنه گنبد دارای خیز نسبتاً کشیده‌ای است و ارتفاع آن تا کف شبستان به ۱۴متر می‌رسد.

در گذشته، در بدنه زیرین گنبد، روزنه‌هایی قرار داشته که بعد‌ها مسدود شده است. گنبدخانه ازطریق درگاه‌های جانبی به شبستان‌های ستوندار راه پیدا می‌کند.

شبستان مسجد

در طرف غربی آن، شبستان گنبددار مسجد جامع همدان با ستون‌های متناسب سبکی و پوشش طاق چشمه آجری قرار دارد که از طریق ورودی‌هایی به صحن و گنبدخانه راه پیدا می‌کند. شبستان مزبور دارای ۵ فرش انداز ( ناو) در جهت شمالی- جنوبی با ۳۲ ستون- چهار ردیف ۸ تایی- سنگی و ستون‌های آجری دیگری در اطراف است. تناسب و هماهنگی میان ستون‌های سنگی و طاق‌ها در خور توجه است، به طوری که فضای وسیع و روشنی را به وجود آورده‌اند.

فاصله ستون‌ها از همدیگر، ۴ و ارتفاع آن‌ها ۵/۲متر است. در این ارتفاع، سرستون‌های مربع شکل قرار گرفته و بر بالای آن‌ها، ستون‌ها توسط قوس‌های طاقی به همدیگر متصل شده و توسط چشمه طاق‌هایی پوشش یافته‌اند. متأسفانه بخش‌های کناری شبستان دچار دخل و تصرفات نامعقولی شده است.

درسمت غربی حیاط و مجاور شبستان فوق الذکر، شبستان ستونداردیگری با هشت ستون سنگی استوانه‌ای و یازده پایه آجری با پوشش چشمه طاق قرار دارد. این شبستان دارای محرابی با تزیینات مقرنس گچی است.

رو به روی ایوان جنوبی و در سمت دیگر صحن، در دوره اخیر، ایوان و شبستان ستونداری به شیوه جدید با پوشش مسطح ساخته و بر بالای ایوان میانی آن، دو مناره تعبیه کرده‌اند. ایوان و مناره این بخش دارای تزیینات کاشیکاری است. نمای ایوان سردر جدید مسجد از خیابان اکباتان نیز دارای دو مناره و بخش‌های وابسته است.

راه‌های رسیدن به مسجد

همانطور که متوجه شدید این مسجد در شهر همدان قرار دارد و یکی از جاهای دیدنی این استان محسوب می شود ولی اگر بخواهیم به طور دقیق‌تر بیان کنیم این مسجد از جانب شمال به خیابان اکباتان، از جنوب به راستۀ قناد‌ها و چاقوساز‌ها، از شرق به راستۀ بزاز‌ها و از غرب به راستۀ حلبی ساز‌ها و صحاف خانه منتهی می‌شود. بنابراین برای دیدار از آن باید راهی خیابان اکبتان شهر همدان شوید.

جمع‌بندی

مساجد در ایران و در دین اسلام یکی از مکان‌ها و رکن‌های مهم محسوب می‌شود که مردم با استفاده کردن از این مکان‌ها به قرب الهی نزدیک می‌شوند. مسجاد متعددی درون هر شهر می‌توان مشاهده کرد اما مساجد جامع هر شهر هم از اهمیت بیشتری برخوردار می‌باشد و هم فعالیت‌هایی که در آن صورت می‌گیرد مهم‌تر و کار ساز‌تر می‌باشد.

دیدن کردن از مساجد جامع هر شهر می‌تواند خاطره خوبی برای افرادی که علاقه به مکان‌های تاریخی و مذهبی دارند بسازد. مسجد جامع همدان، هم از معماری بی‌نظیری برخوردار است و هم می‌توان با دیدن کردن از آن تاریخ با شکوه این بنا را به عین دید.

این مسجد منحصر به فرد از جا‌های دیدنی همدان محسوب می‌شود و از شهرت و محبوبیت بسزایی برخوردار است. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جامع همدان پرداخته‌ایم. ‌امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.