توسط : شهر قزوین به دلیل داشتن ده‌ها آب انبار عمومی و صد‌ها آب انبار خصوصی کوچک و بزرگ و با توجه به موقعیت جغرافیای و اقلیمی به شهر آب انبار‌ها معروف است. آب انبار‌ها، مخازن آب زیرزمینى هستند که براى رفع نیاز مردم به آب شرب در بیشتر مناطق ایران و بعضى از کشورهاى دیگر ساخته مى شده‌اند.
هر چند که نحوه سترسى به آب و تهیه آن در همه جا یکسان نبوده. اما وجه اشتراک همه آن‌ها ذخیره سازى آب بوده است. این بنا متعلق به سال ۱۲۵۶ هجری قمری است و توسط حاج کاظم کوزه‌گر و حاج اسماعیل قزوینی ساخته شده است.
سردرِ آب‌انبار در نهایت عظمت و کمال ظرأفت و زیبایی ساخته شده و مزین به آجر و کاشی است و کلمه «علی» به صورت خط بنایی در طرفین پلکان دیده می‌شود. این بنا ۴۰ پله از سنگ‌های تراشیده و ۲ شیر آب دارد و گنجایش مخزن آن ۲۰۰۰ مترمکعب می‌باشد. در این مقاله به معرفی آب انبار حاج کاظم و معماری به خصوص آن خواهم پرداخت.
آب انبار حاج کاظم
شهر تاریخی قزوین علاوه بر اینکه بنا‌های بسیار قدیمی و فاخری نظیر عمارت شهرداری، حسینیه‌امینی‌ها، کاخ چهل‌ستون و… دارد، پر از آب‌انبار‌های بسیار قدیمی و فاخر نیز است. آب‌انبار‌ها در اکثر شهرهای کشورمان وجود دارند، اما دلیل فراوان بودن آن‌ها در شهر قزوین به خاطر کمبود شدید آب در آن زمان بوده است.
این امر به گونه‌ای بوده که حتی می‌توان شاهد وجود آب‌انبار در بسیاری از خانه‌های قدیمی مردم قزوین هم بود. آب‌انبار حاج کاظم نیز یکی از نمونه‌های بارز این جریان بوده که ما قصد داریم در این مطلب راجع به آن اطلاعات جامع و کاملی تقدیم حضورتان کنیم. جایی که امروزه تبدیل به یک کارگاه شیشه‌گری جذاب شده و بازدید از آن خالی از لطف نیست. پس با ادامه این مطلب با ما همراه باشید.
تاریخچه آب انبار حاج کاظم
زمانی را تصور کنید که کشور با کمبود بسیار شدید آب مواجه بود و مردم با بی‌آبی شدید دست و پنجه نرم می‌کردند. شاید برخی از شهر‌ها با دسترسی به قنات و چاه‌ها مقدار آب مورد نیازشان را تأمین می‌کردند و مشکل خاصی نداشتند، اما شهر قزوین یکی از نقاط کم‌آب کشورمان بود و وجود تعداد بسیاری آب‌انبار نشانگر چنین بحرانی در آن زمان بود.
این معضل حتی در سفرنامه‌های ناصرخسرو قبادیانی نیز به صورت مکتوب نگاشته شده و قابل استناد است. بی‌شک آب‌انبار حاج کاظم نیز در چنین زمانی احداث شده بود که تاریخ آن به سال ۱۲۵۶ هجری قمری باز می‌گردد.
این آب‌انبار توسط فردی به نام حاج کاظم کوزه‌گر بنا شد و پس از مرگ او هم شخصی دیگر به نام حاج اسمعیل ادامه روند ساخت این آب‌انبار را متقبل شد. این بنا در نهایت با شماره ثبت ۹۳۳ و در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی‌مان قرار گرفت. وس با خرید بلیط هواپیما به شهر قزوین بروید تا از این بنای فاخر دیدن کنید.
معماری آب انبار حاج کاظم
نمای سردرِ بنا با کاشیکاری، طاق رسمی‌بندی و کتیبه‌ی سنگی تزیین شده است و دو بادگیر به ارتفاع هشت متر در دو سوی آن قرار گرفته‌اند و یکی از دلایل زیبایی این بنا به شمار می‌رود. دیوار‌های داخلی مخزن ساروجی است و یکی از شیر‌های آبی که وجود داشته همچنان باقی مانده است.
این آب‌انبار نیز همانند دیگر آب‌انبار‌ها از سه فضای سردر، ورودی مسیر یا راه‌شیر و مخزن تشکیل شده است. آب آب‌انبار‌ها از قنات تأمین می‌شد و مسیر راه‌شیر یا همان راه پله به پاشیر منتهی شده که از این مسیر برای برداشت آب از مخزن که یکی از اصلی‌ترین بخش‌های آب‌انبار بوده استفاده می‌شد. مسئولیت و امور آب‌انبار را شخصی به نام «میراب» بر عهده داشته که از دریچه‌ی مخصوص وارد می‌شد و به غیر از میراب کسی به آب‌انبار دسترسی نداشته است.
به جهت اینکه هیچکس دسترسی به مخزن نداشت، از طریق لوله‌های سفالی که به‌صورت مارپیچ داخل دیواره به کار برده می‌شده آب را هدایت می‌کردند. در مسیر راه‌شیر و پله‌ها معمولاً هر چند پله یک شیر آبی تعبیه می‌کردند و هر کس با توجه به نیاز آب برداشت می‌کرده است. برای دستیابی به آب خنک‌تر به انتهای راه پله مراجعه کرده و برای تصفیه‌ی آب از کیسه‌های آهک یا سنگ نمک به‌صورت معلق داخل آب استفاده می‌شد.
در برخی مواقع نیز از پودر خاکستر جهت تصفیه‌ی آب استفاده می‌کردند، این پودر که روی سطح آب پاشیده می‌شده و با توجه به چسبندگی سنگین می‌شد و همزمان با رفتن به کف آب، ناخالصی‌های اطراف خود را نیز به ته آب می‌برده است.
معمولاً یک بار در سال در چله‌ی زمستان کف مخازن را لایروبی می‌کردند و اجازه می‌دادند تا آب داخل مخزن به کم‌ترین سطح ممکن برسد. از چند مدت قبل روی آب را می‌بستند و آب داخل مخزن را استفاده می‌کردند و زمانی که حجم آب به حد معینی می‌رسید متوجه می‌شدند که زمان لایروبی فرا رسیده است. دریچه‌ی مخصوص میراب آب انبار حاج کاظم به‌صورت حفره حفره تعبیه شده و لایروبی که در اصطلاح قزوینی «خَرّه‌کشی» گفته می‌شود در این مکان انجام میگرفت.
میراب به کمک اهالی محل و طناب و چرخ چاه وارد مخزن شده گل و لای ته‌نشین شده را و به کمک سطل‌های لاستیکی که اصطلاحاً «دلو» گفته می‌شد بیرون می‌فرستادند. در نهایت کف را شست‌وشو داده و مجدداً ورودی آب را باز می‌کردند و آب‌گیری می‌شد.
سردر ورودی و راه پله
سردر ورودی آب انبار بصورت یک قوس بلند و جناقی ساخته شده و در دو سوی آن دو جرز پهن قرار دارد که وسط آن‌ها، سه طاقنما یکی بر روی دیگری تعبیه شده است. طاقنمای زیر بصورت طاقچه و توگود است. دو طاقنمای دیگر دارای تزئینات کاشی، با طرح‌های هندسی و خط بنائی است. طرح‌های تزئینی نمای آب انبار بشیوه معقلى صورت پذیرفته چنانکه جابجا آجرکاری و آجر‌های لعابدار رنگی در کنار هم قرار گرفته‌اند.
قبل از مدخل اصلی آب انبار محوطه هشتی مانند واقع شده است که در دو جانب آن دو سکوی سنگی قرار دارد. (ورجاوند، ۱۳۷۷). تعداد پله‌های آب انبار ۳۷ عدد است که طول هر پله ۳. ۳۳ متر و عرض آن بین ۵۰ تا ۵۸ سانتی‌متر متغیر است و ارتفاع آن نیز بین ۳۲ تا ۴۵ سانتی‌متر می‌باشد و کلیه آن‌ها از سنگ‌های تراشیده ساخته شده‌اند و ازاره‌های آن نیز همگی از سنگ است.
البته با گذشت زمان ۳ پله دیگر به بنا اضافه شده و تعداد پله‌ها به ۴۰ عدد رسیده ولی بدیهیست که پله‌های جدید جزء پله‌های با اصالت بنا نبوده است. پس از طی چهار پله فضای مکث وجود دارد، که این فضا دارای دو سکو در طرفین و پوشش رسمی‌بندی می‌باشد. این آب انبار دارای دو شیر آب است.
ساختمان مخزن و بادگیر‌ها
مخزن آب انبار به ۲۵ / ۲۰ متر طول ۶٫۴۰ الی ۷. ۵۰ عرض پلان مخزن کاملاً مستطیل نیست و ارتفاع ۱۰۸۰ متر و در جانب راست سردر قرار گرفته است و گنجایش مخزن آن حداکثر ۱۸۷۰ متر مکعب می‌باشد. جرز دیوارهآب انبار در بین۱. ۱۰ الی ۲. ۹۰ می‌باشد. بر روی آن دو بادگیر وجود دارد که از سطح زمین ۹. ۴۰ و از روی مخزن ۸ متر ارتفاع دارد.
از دو بادگیر مزبور آنکه در امتداد سردر قرار دارد شرق ساختمان دارای تزئینات کاشیکاری و معقلی می‌باشد. بادگیر دیگر ساده است و به مرور زمان به سمت شرق ساختمان انحراف پیدا کرده و حدود ۵ درجه کج شده است.
یکی از منحصر بفرد‌ترین بادگیر‌های ساخته شده در ایران در ساختمان آب انبار حاج کاظم که از جاهای دیدنی قزوین است، بکار گرفته شده است. طراحی بادگیر این آب انبار متناسب با سردر پرکار آن است. بادگیر‌ها در دو رأس اضلاع مخزن چهارگوش قرار دارند. تا ارتفاع ۳/ ۵ متر این بادگیر‌ها چهارگوش هستند، اما لبه‌های کار به شکل زیبایی پخ شده است و به آن شکل هشت گوش داده است.
از ارتفاع ۳. ۵ متر به بالا بادگیر شش وجهی کامل شده و دارای دو قسمت است. ساقه بادگیر با کوردر‌هایی با کاشی و معقلی مزین شده است. در بخش بالا، قفسه‌های بادگیر قرار دارند که با قوس‌های برتخس تزیین شده‌اند.
سقف مخروطی خوابیده پوشش نهایی بادگیر است. بخش‌های مختلف بادگیر مزین به معقلی شده است. از دیگر ویژگی‌های این بنا تزیینات پرکار سردر آن می‌باشد که شاید در نگاه اول نتوان کاربری ساختمان را تشخیص داد تزیینات این آب انبار خاص دوره قاجار می‌باشد.
در کنار این تزیینات، دو کتیبه سنگی نیز وجود دارد که در مدح و ستایش سنت وقف و توضیحاتی در مورد سازنده و تکمیل‌کننده ساختمان داده شده و روی سنگ مرمر با خط نستعلیق ممتاز حجاری گردیده است. این کتیبه در بالای ورودی داخلی نصب گردیده و مشاهده می‌شود که توسط حاج کاظم کوزه‌گر و حاج اسمعیل قزوینی ساخته شده است.
شرایط بازدید
بازدید از آب انبار حاج کاظم کاملاً رایگان است و شما می‌توانید در هر زمانی که بخواهید به آن جا بروید. همان طور که می‌دانید در فصل تابستان هوا بسیار گرم و در زمستان نیز بسیار سرد بوده و ممکن است در چنین شرایطی مجال بازدید با خیال راحت از این بنای زیبا را نداشته باشید. در نتیجه به شما پیشنهاد می‌کنیم در فصل بهار که این شهر به دمای بسیار متعادل و ملایمی می‌رسد سفر کنید و از تماشای آب انبار حاج کاظم نهایت لذت را ببرید.
راه‌های دسترسی به آب انبار حاج کاظم
آب انبار حاج کاظم در استان قزوین، خیابان منتظری، خیابان تبریزی جنب خیابان نواب صفوی واقع شده است. افراد علاقه‌مند به بازدید از این مکان می‌توانند با هرگونه وسیله نقلیه از جمله هواپیما، قطار، اتوبوس و خودروی شخصی به شهر قزوین سفر کنند.
جمع‌بندی
آب انبار، حوض یا استخر سر پوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیرزمین ساخته می‌شود. در مناطق کم آب و کویری آب انبار را از آب باران یا جویبار‌های فصلی پر می‌کنند. همان گونه که از نام آب انبار مشخص است، این سازه به منظور ذخیره آب در فصول پر آب و استفاده از آن در بقیه ایام سال ساخته می‌شود.
آب انبار حاج کاظم یکی از زیباترین و قدیمی‌ترین آب انبار‌های ایران می‌باشد که جز جاهای دیدنی قزوین محسوب می‌شود. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی آب انبار حاج کاظم و معماری بخصوص آن پرداخته‌ایم. امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.
