توسط : مکان حرم حضرت معصومه(س)مهم‌ترین مکان گردشگری و مذهبی استان قم می‌باشد که بعد از حرم مطهر امام رضا، دومین جاذبه مهم ایران از لحاظ مذهبی و گردشگری شناخته می‌شود.
این حرم محل دفن چهره‌های سرشناس و مهم تاریخ ایران همچون پروین اعتصامی، شهید مطهری، علامه طباطبائی، آیت الله بهجت و تعدادی از شاهان صفوی و قاجار است که در کنار زیارت مرقد حضرت معصومه (س) واقع شد‌اند و می‌توانید بازدیدی از آن‌ها داشته باشید.
به غیر از این‌ها مدرسه فیضیه قم که از آن به‌عنوان یکی از تاریخ‌سازترین مدارس قدیمی و مؤثر کشور یاد می‌شود، در این آستان مقدس قرار دارد.
علاوه بر این، تزیینات بسیار چشم‌نواز حرم از کاشی‌کاری تا آینه‌کاری‌های ظریف برای هر ببینده‌ای جذاب است؛ اما این همه ماجرا نیست و موزه فوق‌العاده دیدنی آن نیز این امکان را به شما می‌دهد تا به تماشای نفیس‌ترین قالیچه‌های ابریشمی، قرآن‌های خطی و غیره بنشینید.
در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی وآشنایی با حرم حضرت معصومه(س)به طور کامل و جامع خواهیم پرداخت.
حرم مطهر حضرت معصومه(س)
حرم حضرت معصومه (س) دومین زیارتگاه و مکان مهم مذهبی کشور و از جاهای دیدنی استان قم می‌باشد که در سال ۱۳۱۰ در فهرست میراث ملی ایران قرار گرفت.
حضرت معصومه (س) دختر امام موسی کاظم (ع) و خواهر امام رضا (ع) هستند و از همین رو، این حرم مقدس و مطهر سالانه پذیرای میلیون‌ها زائر داخلی و خارجی می‌باشد. علاوه بر اهمیت مذهبی در بین مسلمانان ایران و دنیا، این حرم به‌لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و می‌توان آن را از جاذبه‌های تاریخی مهم استان قم به حساب آورد.
این حرم از بخش‌های مختلفی همچون کتابخانه، موزه، صحن، شبستان و… تشکیل شده است که اکثر آنان مزین به مقرنس‌کاری، کاشی‌کاری، آینه‌کاری و گجبری‌های بی‌نظیر می‌باشند. شاید جالب باشد که بدانید چند تن از شاهان و حکمرانان صفوی و قاجار و مشاهیری همچون پروین اعتصامی در این حرم دفن‌اند که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نخواهد بود.
از امکانات این حرم مطهر می‌توان به وجود سرویس بهداشتی، ماشین برقی حمل‌ونقل زائران، فروشگاه، اورژانس، امانت‌داری‌اشیای قیمتی، خدمات ویژه سالمندان، مهمانسرا، درمانگاه، اتاق مشاوره، اتاق عقد، پارکینگ، رواق کودک، رواق نوجوانان، غذای تبرکی، داروخانه و غیره اشاره نمود.
این نکته حائز اهمیت می‌باشد که می‌گویند زیارتنامه حضرت معصومه (س) برخلاف زیارت‌نامه‌های سایر امام‌زادگان، از طرف شخص امام رضا (ع) نقل شده است. این زیارتنامه برای اولین بار با دستخط علی بن موسی الرضا (ع) در سال ۱۳۹۸ در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی بازآفرینی شد و به نمایش مردم عام درآمد.
تاریخچه بنای حرم
پس از فوت حضرت معصومه (س) و دفن آن حضرت در باغ بابلان، داستان شهادت و روضه این بانوی بزرگوار در طول تاریخ دستخوش تغییرات و دگرگونی‌های بسیاری شد اما به تدریج بر وسعت و عظمت حرم مطهر افزود، تا این که این روضه و داستان به شکوه‌مند‌ترین و معروف‌ترین زیارتگاه‌های ایران پس از آستان قدس رضوی تبدیل شد.
حمله مغول و تیمور
در حمله مغولان، قم نیز از آسیب مصون نماند. ولی احتمالاً به حرم آسیبی نرسید، زیرا ساختمان عراقی تا روزگار صفویان برجای بوده است. برخی گفتهاند که تیمور گورکانی نیز قم را ویران کرد، ولی برخی افراد منکر هجوم تیمور و مغول به قم شده‌اند.
حمدالله مستوفی از ویران شدن قم یاد کرده است ولی از آسیب رسیدن به حرم به دست مغولان گزارشی نقل نکرده است همین امر این را نشان می‌دهد که در آن زمان و با حمله مغول آسیب خاصی به حرم حضرت معصومه(س) وارد نشده است.
بازسازی حرم توسط سلطانمحمد الجایتو
پس از حمله مغول به استان قم سلطانمحمد الجایتو که آثار بی‌نظیر او در مشهد مشهور می‌باشد، به عمران شهر قم و مشاهده مکان‌های تاریخی آن شهر پرداخت. بسیاری از کاشی‌های موجود در آستانه حرم حضرت معصومه که تصویر سواران مغول بر آن نقش شده، از آثار سلطانمحمد الجایتو می‌باشد.
توسعه حرم حضرت معصومه(س)
این حرم مطهر در زمان‌ها و دوران مختلف توسعه‌های متفاوتی را شاهد بوده و با گذر زمان این حرم متبرک گسترش پیدا کرده است.
دوران صفویه
در دوران صفویان، آستانه حضرت معصومه(س) شکوه و جلال خاصی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه (س) را مرتفع‌تر ساختند و به کاشی آن را آراسته‌اند. به دلیل اینکه صفویان ارادت خیلی خاصی به حرم حضرت معصومه داشتند، خادمان، حافظان و زائران را می‌همان می‌کردند و هزینه می‌دادند.
بنای ابوالفضل عراقی تا سال ۹۲۵ قمری بر جای بود. در این سال شاه‌بیگم دختر شاه اسماعیل اول صفوی به مباشرت عمادبیک، بقعه حضرت معصومه(س) را به صورت بنایی ۸ پهلو با ۸ صفه تجدید کرد و دیوار‌ها را با کاشی معرق آراسته کرد و در جلوِ آن ایوانی با ۲ مناره بنا نهاد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طرح ریخت.
اما قاضی میراحمد منشی، تاریخ بنای مزبور را سال ۹۴۶قمری و بانی آن را شاه‌بیگی بیگم دختر مهمادبیک می‌داند که عمارت رفیعه حضرت معصومه(س) را بنا بکرد و قریب ۱۰۰۰ تومان املاک نفیس وقف آن مزار موهبت آثار فرمود.
کجوری و آل بحرالعلوم می‌گویند در سال ۵۲۹ قمری شاه بیگم دختر عمادبیک، بر سر مرقد حضرت معصومه (س) گنبدی بنا نهاد. این گفتهها بیگمان نادرست است، زیرا قزوینی رازی مؤلف النقض نوشته در سال ۵۶۰ قمری از بنای ابوالفضل عراقی سخن میگوید. اگر شاه‌بیگم نانی بر بقعه فاطمیه بنایی ساخته بود، وی آن را یاد میکرد.
این اشتباه ظاهراً باید از تشابه دو رقم «۹۲۵» و «۵۲۹» و «عمادبیک» و «مهمادبیک» و ریختگی‌های کتیبه‌ای که واعظ کجوری و آل بحرالعلوم آن را نقل کرده‌اند، ناشی شده باشد.
خاصه آنکه فیض در گنجینه آثار قم، اشتباه وی را در ذکر تاریخ بنا، ناشی از آن می‌داند که مطابق رسم آن روزگار، اعداد روی کتیبهها را معکوس مینوشتند. خود وی نمونه‌هایی از این‌گونه تاریخ‌نویسی را دیده و شواهدی از آن را آورده است.
کتیبه مورد نظر کجوری که در ایام قاجاریان میزیست، در آیینه‌کاری حرم و دیوار‌های اطراف و محو کاشی‌ها و گچبریهای کهن توسط کیکاووس میرزای قاجار از میان رفت.
غارت افاغنه
در پایان روزگار صفویان که افاغنه بر ایران تاختند، حرم معصومه (س) از این حمله بی‌نصیب نماند و اشرف افغان به هنگام عقب نشینی از برابر نادرشاه، همه نفایس و زر و زیور‌های آستانه، حتی طلا‌های روی صندوق مرقد شاه‌عباس را نیز کندند و به یغما بردند.
از دوران افشاریان تا قاجار
در دوره نادری ۱۱۴۸ -۱۱۶۰قمری و زندی ۱۱۶۲-۱۲۰۹قمری از مرمت یا تجدید بنای حرم، اطلاعی در دست نیست. اما در روزگار قاجاریان، حرم، شکوه و عظمت روزگار صفویان را بازیافت.
فتحعلی‌شاه ۱۲۵۰ قمری سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد، به تصریح کتیبه موجود، آیینه‌کاری دیوار‌های حرم نیز در ایام او آغاز شد و در روزگار محمدشاه ۱۲۶۴قمری پایان یافت.
مرقد مطهر
پس از بنای بقعه و تجدید ساختمان آن، در سال ۶۰۵قمری به اشاره‌امیرمظفر احمدبن اسماعیل، بزرگترین کاشی‌ساز عصر به نام محمدبن ابیطاهر کاشی قمی، یا محمدبن طاهربن ابیالحسین مدت ۸ سال به ساختن کاشی‌هایی برای مرقد شریف مشغول بود و سرانجام در سال ۶۳۰قمری آن کاشی‌ها را آماده و در جای خود تعبیه کرد.
این کاشی‌ها هنوز پابرجاست و از کهن‌ترین و باارزش‌ترین آثار موجود در آستانه به شمار می‌رود.
طول مرقد ۲/۹۰ و عرض و ارتفاع آن ۱/۲۰ متر است و چون کمی از خط قبله انحراف دارد، در روزگار شاه تهماسب صفوی به راهنمایی محقق ثانی ضریحی در محاذات قبله بر گرد آن قرار دادند.
ضریح
نخستین ضریح مرقد ساخته شده برای حضرت معصومه (س) توسط شاه تهماسب اول بوده است. این ضریح در سال ۹۵۰قمری به طول ۴/۸۰ و عرض ۴/۴۰ و ارتفاع ۲ متر از آجر بنا شد.
در شمال این ضریح، دری چوبی برای ورود به مرقد قرار داشت که در سال ۱۲۱۳قمری به جای آن دری نفیس از طلا به دستور فتحعلی‌شاه ساخته و نصب شد.
شاه‌طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین به فاصله نیم متری از زاویه جنوب غربی حرم نصب کرد. این ضریح در سال ۱۰۰۰قمری توسط شاه‌عباس اول با ضریح دیگری تعویض شد.
فتحعلی‌شاه این ضریح را در سال ۱۲۴۵قمری با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر جای داد. ضریح ساخته شده در زمان فتحعلی‌شاه یکبار در سال ۱۳۲۸قمری و بار دیگر در سال ۱۳۶۵قمری به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در سال ۱۳۴۸شمسی شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.
عصر سلجوقی، تیموری و مظفریان
ابوالفضل عراقی از‌امیران طغرل سلجوقی در سال ۴۴۷ هجری قمری شروع به ساخت زیارتگاه و قبه‌ای فاقد ایوان و گلدسته به‌جای آن سه گنبد کرد که دارای تزئینات آجری و کاشی بود و کار ساخت آن تا سال ۴۵۷ هجری قمری به درازا کشید.
این طور به نظر می‌رسد که حرم حضرت در حمله مغولان از آسیب مصون ماند، چراکه ساختمان عراقی تا عهد صفویان پابرجا بود. حمدالله مستوفی به ویران‌شدن قم در اثر این حمله اشاره کرده، ولی صحبتی از صدمه به حرم نکرده است.
پس از آن سلطان محمد الجایتو به عمران شهر قم و حرم پرداخت که مدرک آن را می‌توان روی کاشی‌های موجود با تصویر سواران مغول بر آن مشاهده کرد.
امیر مظفر احمد بن اسماعیل از سلسله مظفریان در سال ۶۰۵ هجری به محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، از بزرگترین استاد‌های کاشی‌ساز آن زمان دستور ساخت کاشی‌های متنوعی را برای مرقد داد که کار ساخت آن‌ها هشت سال طول کشید و در نهایت در سال ۶۱۳ هجری قمری کار گذاشته شدند.
پس از انقلاب اسلامی
پس از پیروزی انقلاب اسلامی اقدامات توسعه‌ای و مرمتی زیادی در این حرم انجام گرفت، همچنین برای رفاه حال زائران، امکانات مختلفی در نظر گرفته شد.
در حال حاضر، تولیت این حرم، مسئولیت نگهداری و رسیدگی به آن را بر عهده دارد و کلیه امور توسعه حرم توسط این تولیت صورت می‌گیرد.
به‌عنوان مثال، تخریب ظاهر گنبد، فرسایش جدی و پیدایش اعوجاج در برخی سطوح باعث شد که تولیت آستانه مقدس در سال ۱۳۸۰، طرح تعویض خشت‌های طلایی گنبد حرم مطهر را کلید بزند و به این ترتیب، گنبد جدید در سال ۱۳۸۴ به پرده‌برداری رسید.
در سال ۱۳۷۷ نیز مرقد مطهر با شکل جدید کاشی و سنگ، تجدید بنا و دیواره‌های داخلی آن مزین به سنگ مرمر سبز شد.
علت سفر حضرت معصومه به شهر قم
درست یک سال پس از سفر حضرت رضا (ع) به شهر مرو، حضرت فاطمه معصومه (س) همراه تعدادی از برادران و محارم خود در سال ۲۰۱ هجری قمری راهی دیدار برادرش، امام رضا (ع) می‌شود. طبق بسیاری از روایات، علت سفر حضرت معصومه (س) به ایران برای ملاقات با برادرشان بوده است، چراکه پس از شهادت پدر بزرگوارشان، علاقه خاصی به امام رضا (ع) داشتند و از محضر علمی و معنوی‌ایشان بهره می‌بردند. علاوه بر این، موقعیت عالی امام رضا (ع) در دستگاه خلافت مأمون، فرصت تبلیغ تشیع را به فرزندان پیامبر (ص) و سادات می‌داد.
آن‌ها در طول راه به ساوه می‌رسند و از آنجا که اهالی این شهر در آن زمان از مخالفان اهل بیت بودند، نبردی بین ماموران حکومتى و همراهان حضرت درمی‌گیرد که منجر به کشته‌شدن عده‌اى از همراهان می‌شود.
پس از این ماجرا حضرت معصومه (س) به طرف قم راه می‌افتند که با استقبال بزرگان و مردم قم مواجه می‌شوند. در ادامه، حضرت به منزل شخصى موسى بن خزرج می‌رود. ایشان فقط ۱۷ روز در قم حضور داشتند و در سن ۲۸ سالگی در اثر بیماری دار فانی را وداع می‌گویند. بعد از وفات، حضرت را در باغ بابلان قم دفن می‌کنند.
بخش‌های مختلف حرم حضرت معصومه (س)
حرم حضرت فاطمه معصومه (س)، بقعه‌ای به طول و عرض ۲٫۹۵ و ۱٫۲۰ متر و ارتفاع ۱٫۲۰ متر دارد که با کاشی‌های زرفام نفیس پوشانده شده است.
دورتادور مرقد نیز دیواری مزین به کاشی معرق به چشم می‌خورد که اکنون ضریح مشبکی از جنس نقره آن را احاطه کرده است و قدمتش به سال ۹۵۰ هجری قمری برمی‌گردد. این آستان مقدس، بخش‌های مختلفی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
رواق‌ها
رواق به محدوده‌های نزدیک به ضریح مطهر گفته می‌شود که شامل ۶ رواق با گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم می‌شود. سه رواق در دوره صفوی، دو رواق در عهد قاجار و یک رواق در عصر معاصر ساخته شده‌اند و مزین به انواع هنر‌های بدیع اسلامی و کتیبه‌های نفیس از خوشنویسان مشهور هستند.
رواق غربی
این رواق در سال ۱۲۳۶ هجری قمری توسط محمد تقی میرزا حسام السلطنه از فرزندان فتحعلی شاه ساخته شد تا جایگزین مهمان‌سرایی شود که به‌دست شاه طهماسب احداث شده بود. رواق غربی دارای سه بخش است.
رواق شرقی (رواق آینه)
رواق آینه همراه با ایوان آینه به دستور علی اصغر خان اتابک در سال ۱۱۳۰ هجری قمری ساخته شد. این رواق ۲۳ متری دارای پنج متر ارتفاع و ۳٫۵ متر عرض است.
رواق و گنبد شاه عباس دوم: شاه سلیمان در سال ۱۰۷۷ هجری قمری دستور ساخت این رواق را روی مقبره شاه عباس داد که گنبدی با ۱۶ ضلع منظم دارد. کتیبه‌ای مزین به سوره جمعه به خط محمدرضا امامی زینت‌بخش این محل شده است.
رواق شاه صفی (حرم زنانه)
این رواق که در سال ۱۰۵۲ هجری قمری به دستور شاه عباس ساخته شد، گنبدی با دو پوشش دارد و آرامگاه شاه صفی را در خود جای داده است. کتیبه نفیسی از احادیث به خط محمدرضا امامی در این رواق وجود دارد.
رواق و گنبد شاه سلیمان
آرامگاه شاه سلطان حسین و شاه سلیمان صفوی در این رواق قرار داد که در سال ۱۱۰۷ هجری قمری به دست سلطان حسین ساخته شد. کتیبه‌ای از سوره حشر به خط خطیب قمی در این رواق به چشم می‌خورد.
رواق و گنبد طباطبایی
رواق مذکور با همت حاج آقا محمد طباطبایی در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری به‌شکل مثلث ساخته شده است.
صحن‌ها
در این حرم بزرگ و با شکوه اقسام مختلف سازه‌ای وجود دارد که یکی از آن‌ها صحن‌ها می‌باشد در اامه این مبحث به معرفی صحن‌های حرم حضرت معصومه(س) خواهیم پرداخت.
صحن عتیق
شاه‌بیگم صفوی در سال ۹۲۵ هجری قمری برای اولین بار صحنی مربع با سه ایوان در حرم مطهر احداث کرد. این صحن که تا روزگار فتحعلی شاه وجود داشت،
از نظر ظاهری دستخوش تغییراتی شد و به‌شکل هشت ضلعی نامنظم درآمد. در ادامه تعداد ایوان‌های صحن عتیق افزایش یافت و امروزه دارای هفت ایوان است که سه ایوان در شمال صحن و چهار ایوان در جنوب آن قرار دارد.
شاید اسم ایوان طلا را شنیده باشید که به‌عنوان مشهورترین ایوان صحن عتیق در زمان فتحعلی شاه طلاکاری شد. این ایوان، ورودی صحن به روضه مطهره است. علاوه بر این، ایوان‌های این صحن مزین به انواع تزیینات هنر اسلامی از مقرنس‌کاری، آینه‌کاری و گچبری تا کتیبه‌های نفیس هستند.
صحن جدید در مدت‌زمان هشت سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری ساخته شد و اثری از میرزا علی اصغر خان اتابک است.
این صحن با شکل چندضلعی نامنظمش، هفت ایوان دارد که ایوان آینه از همه شناخته‌شده‌تر است، ایوانی که از شاهکار‌های معماری استاد حسن معمار قمی به حساب می‌آید. در ایوان‌های صحن جدید نیز می‌توانید شاهد انواع تزیینات کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری و غیره و کتیبه‌های نفیس کوفی و نسخ و ثلث باشید.
صحن صاحب الزمان
صحن صاحب الزمان در مساحتی حدود هشت هزار متر مربع منقوش به کتیبه‌های قرآنی است. این صحن، چهار ورودی دارد که عبارت‌اند از ورودی شرقی، ورودی شمالی، ورودی غربی، و ورودی جنوبی، کتیبه‌های قرآنی از جنس سیمان سفید و آجر در دیواره‌های اطراف این صحن به چشم می‌خورد که به خطوط بنایی و کوفی مزین شده‌اند.
صحن پیامبر اعظم (ص) و صحن حضرت جوادالائمه (ع) از صحن‌های جدید حرم حضرت معصومه (س) هستند.
ضریح
شاه طهماسب اول، نخستین ضریح مرقد مطهر را در سال ۹۶۵ هجری قمری ساخت که ابعاد این ضریح آجری معادل ۴٫۸۰ متر طول، ۴٫۴۰ متر عرض و دو متر ارتفاع بود. وی بعد‌ها ضریحی از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد که در دوران شاه عباس اول ضریح دیگری جایگزین آن شد.
دری چوبی در شمال ضریح برای ورود به مرقد وجود داشت که در سال ۱۲۱۳ هجری قمری به دستور فتحعلی شاه دری نفیس از طلا به‌جای آن ساخته و نصب شد. فتحعلی‌شاه در سال ۱۲۴۵ هجری قمری دستور داد که این ضریح با صفحه‌هایی از نقره پوشانده شود و روی پایه‌ای به ارتفاع ۳۰ سانتیمتر از سنگ مرمر قرار بگیرد.
در زمان فتحعلی‌شاه، این ضریح دو بار به‌علت فرسودگی مرمت شد تا اینکه در سال ۱۳۴۸ هجری شمسی، ارتفاع آن افزایش یافت و شکلش تغییر کرد.
مقداری ظریف‌کاری در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی روی ضریح انجام شد و در سال ۱۳۸۰ هجری شمسی اصلاحاتی روی ضریح صورت گرفت.
ضریح کنونی از نقره ۱۰۰ درصد خالص است که از بانک مرکزی جمهوری اسلامی خریداری شد و ضریح قدیمی در ازای نقره‌های خریداری‌شده در اختیار خزانه‌داری قرار گرفت. این ضریح تزیینات قلم‌زنی و فلزکاری بسیار زیبایی دارد که کار دست استادکاران و هنرمندان اصفهانی است.
گلدسته‌ها
افرادی که تا به کنون به حرم حضرت معصومه سفر کرده‌اند امکان ندارد که مسحور گلدسته‌های زیبا و بی‌نظیر این حرم نشده باشد، درمجموع ۶ گلدسته در آستان حضرت معصومه (س) وجود دارد.
گلدسته‌های اتابکی
گلدسته‌های اتابکی همان طور که از نامشان پیدا است در صحن اتابکی قرار دارند و به همت علی اصغر خان اتابک در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در طرفین ایوان آینه در صحن جدید ساخته شدند.
ارتفاع این گلدسته‌ها از سطح بام معادل ۱۸ متر و از کف صحن حدود ۴۲٫۸۰ متر است. کاشی‌های هشت ضلعی روی این گلدسته‌ها خودنمایی می‌کنند و روی چهار ضلع آن اسامی مبارک «الله»، «محمد» و «علی» نوشته شده است.
گلدسته‌های اصلی حرم
ایوان طلا در صحن عتیق قرار دارد و گلدسته‌های کاشی‌کاری در دو طرف آن به چشم می‌خورد که بلندی آن‌ها از سطح بام به ۴۰٫۱۷ متر می‌رسند.
جالب اینکه فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را در سال ۱۲۱۸ هجری قمری طلاکاری کرد که توسط حسین خان شاهسوند در عهد ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۶ هجری قمری مورد بازسازی و کاشی‌کاری قرار گرفتند. سطح این گلدسته‌ها در سال ۱۲۹۹ هجری قمری به خشت‌های زرین مزین شد.
گلدسته‌های کوتاه
گلدسته‌های کوتاه که از آن‌ها برای اذان گفتن استفاده می‌شود، در بخش درونی صحن جدید قرار دارند. این گلدسته‌ها که ارتفاع‌شان از کف صحن به ۵۰٫۱۳ متر می‌رسد، به‌شکل هشت ضلعی منظم ساخته شده‌اند.
مرقد مطهر
آرامگاه حضرت معصومه (س) در داخل مسجد بالاسر واقع در صحن عتیق قرار دارد. زیباترین و قدیمی‌ترین کاشی‌کاری‌های حرم را می‌توانید در قسمت مرقد مشاهده کنید که در سال ۶۰۵ هجری قمری در عهد مظفریان به‌دست محمد بن ابی طاهر کاشی قمی، بزرگترین کاشی‌ساز آن دوران ساخته شد.
ساخت کاشی‌ها هشت سال طول کشید تا اینکه در سال ۶۳۰ هجری قمری آماده و نصب شدند. این کاشی‌های دیدنی هنوز وجود دارند و از باارزش‌ترین آثار موجود در حرم مطهر به حساب می‌آیند.
گنبد اصلی حرم حضرت معصومه (س)
طبق روایات تاریخی، اولین گنبد حرم، یک سایبان حصیری بود که موسی بن خزرج روی آرامگاه‌ایشان گذاشت. این طور به نظر می‌رسد که حضرت زینب (س) از دختران امام جواد (ع) در سال ۲۵۶ هجری قمری، اولین گنبد را در این محل بنا کرد.
در ادامه وزیر طغرل کبیر در دوره سلجوقیان، گنبد بلندی مزین به کاشی‌های رنگی روی این آرامگاه مقدس ساخت. همسر شاه اسماعیل صفوی دستور می‌دهد آن را به کاشی‌های معرق‌کاری مزین کنند و ایوان بزرگی با دو مناره در طرفین آن بنا کنند که ایوان طلای امروزی است.
در دوره سلطنت فتحعلی شاه، روی این گنبد با خشت‌های طلایی پوشانده می‌شود که تا سال ۱۳۷۹ هجری شمسی همچنان وجود داشت و تعمیرات اساسی روی آن صورت گرفت. گنبد جدید حرم حضرت معصومه (س) با هزینه بازسازی به مبلغ ۲٫۵ میلیارد تومان به دست آیت الله بهجت در سال ۱۳۸۴ به بهره‌برداری رسید.
مساجد حرم حضرت معصومه (س)
یکی از ویژگی‌های مهم حرم حضرت معصومه وجود مساجد زیبا از نظر معماری و کاشی کاری و گچ بری می‌باشد. در ادامه به معرفی مساجد این حرم پرداخته‌ایم.
مسجد اعظم
مسجد اعظم قم که از آن به‌عنوان مسجد آیت الله بروجردی نیز یاد می‌شود، در سال ۱۳۳۷ هجری شمسی به همت سید حسین طباطبایی بروجردی درست در کنار آرامگاه حضرت ساخته شد. مسجد اعظم در ابتدا به‌صورت کاملاً مستقل ساخته شد، اما با گسترش حرم حضرت معصومه (س)، در محوطه حرم جای گرفت.
این مسجد، گنبد آبی‌رنگ زیبایی دارد که با ارتفاع حدود ۲۴ متر، در راستای گنبد طلایی حضرت قرار دارد. حسین لرزاده، معمار این بنای سه ایوانی است که امروزه از مراکز تدریس حوزه علمیه قم به شمار می‌رود.
کتابخانه‌ای در ضلع غربی مسجد وجود دارد که در حال حاضر به‌لحاظ نسخه‌های خطی از معتبرترین کتابخانه‌های ایران است و بیش از ۱۰۰ هزار کتاب چاپی و هفت هزار کتب خطی دارد.
مسجد بالاسر
مسجد بالاسر در صحن عتیق در غرب ضریح مطهر قرار دارد و قدیمی‌ترین و زیباترین بخش حرم به شمار می‌رود. ظاهراً از آنجا که در عهد صفوی در بالای سر حضرت معصومه (س) بنا شده است، به آن مسجد بالاسر می‌گویند که در زمان صفویه به‌عنوان مهمانسرا استفاده می‌شد. با روی کارآمدن پادشاهان قاجار، مسجد دستخوش تغییرات زیادی شد.
این مسجد یکی از مکان‌های پرفضیلت برای نیایش و عبادت محسوب می‌شود و در روایت‌های زیادی به آن سفارش شده است. روحانیان معروف شیعه از جمله آیت الله محمد تقی بهجت، آیت الله محمد حسین طباطبایی، آیت الله سید محمد رضا گلپایگانی، آیت الله هاشم آملی، استاد مرتضی مطهری و… در این مسجد دفن شده‌اند.
مسجد طباطبایی
مسجد طباطبایی به‌جای صحن زنانه در جنوب روضه مطهره بنا شد که کار ساخت آن از سال ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۰ هجری قمری طول کشید و حجه الاسلام حاج آقا محمد طباطبایی بانی این مسجد و گنبد مرتفع آن بود.
جمع‌بندی
گردشگران و تاریخ دوستانی که به مناطق و مکان‌های تاریخی علاقه به سزایی دارند سفر به شهر قم و دیدن کردن از حرم حضرت معصومه(س) یکی از پیشنهاداتی است که هیچ وقت تکراری نمی‌شود.
البته شهر قم علاوه بر حرم حضرت معصومه (س) جاهای دیدنی بسیاری دارد که می‌تواند نیاز‌های گردشگری و تفریحی یک فرد را تأمین کند. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی و توضیح کامل حرم حضرت معصومه پرداختیم. امیدواریم از خواندن این مطلب نهایت لذت را برده باشید.
