آشنایی کامل با مسجد جامع قم و معماری آن

در تمام ایران، هر شهر دارای یک مسجد جامع یا مسجد اصلی است که عموماً به بازار راه دارد و مرکز فعالیت‌های اجتماعی آن شهر به حساب می‌آید. شهر قم نیز از این قاعده مستثنا نیست. مسجد جامع قم که در مرکز شهر قم و در محله لب‌چال و خیابان آذر و نزدیک دروازه ری واقع شده است، یکی از قدیمی‌ترین مساجد شهر است.

مسجد جامع قم، مجموعه‌ای است شامل بنا‌هایی از دوره‌های گوناگون. اما سال احداث بنای کنونی گنبدخانه را مربوط به سال ۵۲۹ هجری قمری می‌دانند. در دوره فتحعلی‌شاه تغییرات و تعمیراتی در مسجد ایجاد شد که آثار آن در کتیبه‌های گچبری موجود در بنا همچنان به چشم می‌خورد.

پیشینه ساخت مسجد جامع عتیق به نیمه دوم قرن سوم باز می‌گردد. با اینکه بانی ساخت مسجد به طور قطعی مشخص نیست، اما در کتاب «گنجینه آثار قم» آمده است که بانی این مسجد و مدرسه مقابل آن که جانی خان نام دارد. «سلطان جانی خان» پادشاه ترکستان است و تاریخ بنای مسجد را سال ۷۵۵ دانسته‌اند.

مجموعه مسجد جامع شامل بنا‌های چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانی به شکل مربع مستطیل است. به باور بسیاری این مسجد پس از مسجد امام حسن عسگری، قدیمی‌ترین مسجدی است که در قم بنا شده است. گنبد بلند مسجد جامع قم چشم هر مسافری را به سمت خود خیره می‌کند.

در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جامع قم به طور کامل و جامع خواهیم پرداخت.

مسجد جامع قم

مساجد جامع اماکن مذهبی هستند که معمولاً در مرکز شهر‌ها و نزدیک بازار‌ها و محل رفت و آمد مردم احداث می‌شدند. این مساجد برای برگزاری نماز جمعه، مراسم و محافل سیاسی و مذهبی ساخته می‌شدند و گاهی نیز فعالیت‌های آموزشی و سخنرانی‌های مقامات هم در آن جا برگزار می‌شد.

بی شک مساجد جامع از زیباترین مکان‌های تاریخی در کشورمان بشمار ‌می‌روند. به دلیل اهمیتی که این مساجد برای حاکمان داشتند، بهترین استادکاران ایرانی برای احداث آن به کار گرفته می‌شدند.

زمان ساخت مسجد جامع قم یا مسجد امام حسن عسگری به قرن ۶ هجری و مقارن با حکومت سلجوقیان نسبت داده شده است، به روایتی دیگر به دستور امام حسن عسگری توسط نماینده آن حضرت در قرن سوم هجری ساخته شده است.

این مسجد در نوع خود از مساجد منحصر به فرد در دنیای اسلام شناخته می‌شود که در تمامی ادوار نیز مورد توجه بزرگان و علما بوده است.

مسجد جامع قم، دارای بنایی با مساحت حدود ۶ هزار متر مربع می‌باشد که ساخت و احداث آن، در چندین دوره‌ی مختلف، صورت گرفته است. این عمارت کهن دارای قسمت‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان‌، گنبدخانه و شبستان می‌باشد. روایات حاکی از آن است که گنبدخانه‌ی این مسجد، قبل از دیگر قسمت‌های این مسجد بنا شده است.

معماران و سازندگان این اثر تاریخی کهن، برای ورودی این مسجد دو درب در نظر گرفته‌اند، که یکی در بخش غربی بنا می‌باشد و به عنوان ورودی اصلی شناخته می‌شود و دیگری در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های واقع در شمال عمارت می‌باشد.

از جمله ویژگی‌های هنر معماری ایرانی در این بنا کاشی کاری‌های انجام شده توسط هنرمندان خوش ذوق ایرانی می‌باشد که جلوه و جلال خاصی به این بنا باشکوه داده است. همچنین وجود مقرنس‌کاری‌ها و کتیبه‌های قرآنی در این مسجد جامع، ارزش و اهمیت آن را چندین برابر کرده است. می‌توان مقرنس کاری را از صنایع دستی قم که طرفدارارن زیادی نیز دارد دانست.

تاریخچه مسجد جامع قم

در مورد قدمت و سال دقیق ساخت مسجد جامع قم، اظهارات و بیانات مختلفی وجود دارد. تعدادی از تاریخ‌نویسان و کارشناسان مسائل تاریخی، بر این باورند که مسجد در سال ۲۶۵ هجری قمری، به همت و پیگیری «ابوالصدیم حسن بن علی بن آدم اشعری»، احداث شده است.

به روایتی دیگر، مسجد جامع قم بنا به دستور امام حسن عسگری (ع) و به دست وکیل و نماینده آن حضرت، در قرن سوم هجری ساخته شد. این در حالی است که «عبدالجلیل رازی»، زمان تأسیس این اثر تاریخی را به دوران حکومت طغرل سلجوقی نسبت می‌دهد و اعتقاد دارد که فردی به نام «بهاءالدین کمال ثابت قمی»، این عمارت را احداث کرده است.

احتمالاً احداث این مسجد، در چند دوره مختلف تاریخی به وقوع پیوسته است؛ البته بسیاری از معماران و باستان‌شناسان با توجه به نوشته‌های برجای‌مانده‌، قدمت ساخت آن را به زمان حکومت سلجوقیان نسبت داده‌اند که تاریخ مذکور، از نظر سندیت و شواهد موجود، نسبت به سایر زمان‌ها صحیح‌تر به‌نظر می‌رسد.

معماری مسجد جامع قم

مسجد جامع قم حدود ۶، ۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. قسمت‌های متعددی از جمله سردر ورودی، صحن، ایوان‌، گنبدخانه و شبستان برای مسجد در نظر گرفته شده است.

ورودی‌ها

مسجد جامع قم دو ورودی دارد. یکی از این ورودی‌ها در بخش غربی بنا و به‌عنوان ورودی اصلی تلقی می‌شود و دیگری در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های واقع در شمال عمارت قرار دارد.

گنبدخانه

گنبدخانه مسجد قبل از دیگر قسمت‌های آن ساخته شده است. با توجه به نوشته‌های حک‌شده در کتیبه‌های گچبری مسجد، پیکربندی اولیه گنبدخانه به سال ۵۲۹ هجری قمری، مقارن با اوایل قرن ششم باز می‌گردد.

متأسفانه در دوران حکومت فتحعلی شاه، بخشی از کتبیه‌های برجای‌مانده از این اثر تاریخی، از بین رفته است. گنبد مسجد در مرتفع‌ترین قسمت مجموعه قرار دارد. این بخش، زیبایی و شکوه چشم‌نوازی را برای مسجد جامع، به ارمغان می‌آورد و می‌توان آن را به‌عنوان یکی از مجلل‌ترین گنبد‌های زمان خود در نظر گرفت.

شبستان‌های مسجد قم

در مقابل ایوان صحن وسیعی وجود دارد که از سه طرف به شبستان‌های زیبای چشمه پوشی می‌باشد که به زمان فتحعلی شاه متعلق است. قدمت شبستان شرقی مسجد قم از بقیه شبستان‌ها بیشتر می‌باشد. این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه‌ای بر روی هجده ستون شش ضلعی و نه ستون چهار ضلعی می‌باشد که با در‌های آهنی شیشه‌ای پوشیده شده است.

همچنین شبستان غربی دارای نه درگاه سه ردیفه می‌باشد که در انتهای آن نیز سردابی سراسری وجود دارد که ازطرف محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند ملقب به شهاب الملک که بانی گلدسته‌های طلایی صحن عتیق نیز بوده است، احداث شده. که این خود باعث شده کف شبستان یک متر بالا آورده شود و همین موجب شده از جذابیت آن کاسته شود.

شبستان شمالی به دلیل وجود ایوان شمالی، از جلو به دو قسمت تقسیم شده است که از هر طرف دارای دو چشمه می‌باشد. ولی از قسمت آخر بهم متصل می‌باشند.

یکی دیگر از نکته‌های معماری مسجد جامع قم، شاخص تعیین زمان نماز است. این شاخص در قسمت شمالی مسجد، روی تخته سنگی حک شده و بر اساس قرار‌گیری آفتاب روی آن می‌توان زمان ظهر شرعی را شخیص داد.

صحن حیاط مسجد جامع قم

نقشه صحن به‌شکل هندسی مستطیل طراحی شده است که چهار طرف آن با شبستان‌ها، سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، سرداب و گوشواره‌ها احاطه می‌شود. حوضی زیبا در مرکز صحن، بر شکوه و جمال مسجد می‌افزاید؛ همچنین آب‌انباری در میان این حوض قرار دارد که اکنون آن را بسته‌اند.

یکی دیگر از نکات معماری اعمال‌شده در ساخت مسجد جامع قم، شاخص تعیین وقت نماز است که در بخش شمال صحن مسجد، بر تخته سنگی حک شده و توسط آن می‌توان وقت شرعی نماز ظهر را مشخص کرد. جنس این شاخص از سنگ است و خطی به‌شکل مورب، روی آن دیده می‌شود.

زمانی که آفتاب به مرکز این شاخص نزدیک شده باشد، مشخص می‌شود که ظهر شرعی شروع شده و زمان برپایی نماز ظهر فرارسیده است.

تزیینات و کتیبه‌ها

عمده تزیینات مسجد جامع قم معطوف به ایوان می‌شود. کاشی‌کاری صورت‌گرفته بر دیوار ایوان، در مرکز قاب‌هایی به‌شکل آجر کلوکی (آجر کوچک) و تراش قرار دارند. از دیگر تزیینات و طراحی‌های صورت‌گرفته در این بخش، می‌توان به حاشیه ایوان (لبه ایوان) اشاره کرد که متشکل از دو قوس بالا است. ابعاد هریک از کاشی‌ها ۴۵ × ۴۰ سانتی‌متر در نظر گرفته شده است.

در طرفین ایوان جرز‌هایی تعبیه شده است که عرضی برابر با ۲٫۵ متر و ارتفاعی بالغ بر ۱۸ متر دارند. هر چهار جرز مزین به کاشی‌هایی با تصاویری زیبا است و روی یکی از آن‌ها، می‌توان کتیبه‌ای را به طول ۲۸ متر و عرض بیش از یک متر مشاهده کرد.

این کتیبه از کاشی‌های خشتی ساخته شده و روی این کاشی خشتی، آیه‌ای از سوره مبارکه نور با خط زیبای ثلث، نسخ و ریحانی حک شده است. این آیه‌ها را به‌صورت تداخلی (متداخل)، حکاکی کرده‌اند.

قسمت‌های باقی‌مانده دیوار ایوان به‌وسیله جرز، اسپر و ازاره‌ای از جنس سنگ و به متراژ حدود ۳۰ متر ساخته شده است که برفراز آن تزیینات گچبری با طرح ملاط‌ساز طلایی دیده می‌شود. یک درگاه ورودی با دهانه پنج متر و دو درگاه دیگر در طرفین با دهانه‌ای دو متری تعبیه شده است.

در قسمت کمر دیواره ایوان، سوره تبارک در قالب کتیبه‌ای کمربندی، مزین به گچبری و با خط ثلث ممتاز به چشم می‌خورد که توسط «شیخ محمد حسن قمی» خلق شده است.

ایوان قدیمی‌ترین مسجد قم

از زیباترین و با شکوه‌ترین بنا‌های این مسجد می‌توانیم به ایوان بسیار مجلل آن اشاره کنیم. این ایوان تناسب و زیبایی بی‌نظیری دارد. در توصیف این ایوان می‌توان گفت که مظهر اعتدال و توازن می‌باشد، زیرا تمام اجزا و قسمت‌های آن درست در جای خود قرار گرفته است.

مقرنس آن با نقشه‌ی زیبا و جالبی طراحی شده است و در برگیرنده دو کوه طبقه طبقه شده و معلق در دو طرف آن می‌باشد که مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می‌رسد که هر طبقه‌ی آن دارای پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و کوچک است.

لبه ایوان نیز از دو قوس بالا و طرفین نیز به صورت گیلویی و همچنین روی آن طره برنجی پیچی از کاشی فیروزه‌فام به کار برده شده است که شبیه آثار قرن هشتم می‌باشد. این لبه ایوان، منظره آن را بسیار زیباتر کرده است.

در پیشانی ایوان و دو طرف ایوانچه آن کتیبه‌ای به طول بیست وهشت متر وعرض یک متر از کاشی‌های خشتی قرار گرفته است. روی این کاشی‌های خشتی، با خطوط ثلث، نسخ و ریحانی، به صورت متداخل آیه‌ای از سوره مبارکه نور الله نورُ السموات والارض مثل نوره کمشکوه فی‌ها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه…. کان‌ها کوکب دری یوقد من شجره مبارکه زیتونه لا شرفیه ولاغریبه یکاد زیت‌ها یضی ءُ و لولَم تمسسه نارٌ نورٌ علی نور نوشته شده است.

مقصوره مسجد قم

در طرف جنوبی ایوان مسجد، مقصوره‌ای به ارتفاع ۳۰ متر و دهانه ۲۳ متر وجود دارد که در ضلع جنوبی آن محراب بزرگی قرار گرفته است. در اطراف محراب مشبک‌هایی برای هویه هوا کار گذاشته شده است.

در طرفین محراب نیز پله‌هایی تعبیه شده که امام بتواند خود را به منبر برساند. در ضلع شمالی آن نیز سه درگاه بزرگ و کوچک به طرف ایوان قرار گرفته ونیز از طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری که در دو طرف قرار دارد، گشوده می‌شود.

در کمر مقصوره کتیبه‌ای کمربندی از گچ بری وجود دارد که به خط ثلث ممتاز شیخ محمد حسن قمی روی آن سوره تبارک نوشته شده است. در پایانش نیز عباراتی نوشته شده که نشان از تعمیر مقصوره واحداث شبستان‌ها از طرف فتحعلی شاه بوده ست که البته بیشتر آن ساییده شده و قابل خواندن نمی‌باشند و فقط در ضلع غربی آن، نام فتحعلی شاه قابل خواندن است.

سر در ورودی مسجد جامع قم

از طرف غربی ایوان در قسمت ورودی صحن مسجد، سر در ورودی به دهانه شش متر، عرض دو متر وارتفاع هشت متر با دیوار سفید کاری و پوشش مقرنس گچی از زمان فتحعلی شاه وجود دارد.

در قسمت کمر آن کتیبه‌ای کمربندی از کاشی خشتی با زمینه لاجوردی قرار گرفته است که روی آن با خط ثلث، آیات یا‌ای‌ها الذین امنوا اذا نودی للصوه…. و الله خیر الرازقین و در پایان کتیبه نیز جمله قل الحاج شیخ عباس مصباح‌زاده ۱۳۸۱ قمری نوشته شده است. در دو سمت ایوان، جرزی آجری قرار دارد که در کنار آن از دو طرف، صفحه‌ای محرابی با پوشش مقرنس قرار گرفته است که از دو طبقه تشکیل شده.

نکات بازدید از مسجد جامع قم

• به‌دلیل بار ترافیکی بالا و کمبود جای پارک، بهترین راه برای بازدید از مسجد جامع قم استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی است.
• برای بازدید از مسجد جامع قم نیازمند پوشش اسلامی خواهید بود.
• هنگام بازدید از مسجد جامع قم آداب و احترام لازم برای حضور در اماکن مذهبی را در نظر داشته باشید.
• نماز‌های جماعت ظهر، عصر، مغرب و عشا در مسجد جامع قم برگزار می‌شود.
• بازدید از بخش‌های مختلف مسجد جامع قم به‌غیر از اوقات شرعی امکان‌پذیر است.
• بازدید از مسجد جامع قم رایگان است.

جمع‌بندی

مساجد در شهر‌های ایران یکی از مکان‌های مهم فرهنگی و اجتماعی محسوب می‌شوند. در مساجد کار‌هایی نظیر فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی، دینی، عبادت و راز و نیاز با خداوند انجام می‌شود.

در هر شهری علاوه بر مساجد متعددی که وجود دارد یک مسجد جامع هم که مخصوص همان شهر باشد ساخته می‌شود که بتوان مساجد جزئی‌تر را مدیریت کرد و تقسیم فعالیت بین مساجد از طریق مسجد جامع صورت گیرد.

همین‌امیر از شهر قم مستثنی نمی‌باشد، این شهر مذهبی دارای یک مسجد جامع بزرگ با معماری خیره‌کننده دارد که بازدید‌کنندگان زیادی هر ساله باری دیدن این مکان بی‌نظیر به قم سفر می‌کنند.

مسجد جامع قم یکی از جا‌های دیدنی قم محسوب می‌شود که در بین دیگر مکان‌های دیدنی این شهر بعد از حرم حضرت معصومه بیشترین معروفیت را از آن خود کرده است.

در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جامع قم و ویژگی‌های معماری و تاریخچه آن پرداخته‌ایم. ‌امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.