توسط : مسجد جمعه اردبیل یکی از بنا‌های تاریخی و ثبت ملی استان اردبیل با قدمتی ۸۰۰ ساله است که از هنر و معماری اصیل ایرانی برگرفته شده است. این مسجد مربوط به دوران سلجوقیان است که شامل حیاط و ایوان و طاق باشکوهی بوده که در حمله مغول‌ها تخریب شده و فعلاً قسمتی از مسجد سالم است.
این مسجد که در برخی از نسخه‌ها و کتاب‌ها از آن به عنوان مسجد جامع نیز یاد شده، بازمانده مسجد عظیم و گسترده و کم‌نظیری است که در دوره‌های مختلف اسلامی به ویژه دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی آباد بوده‌است. ساختمان اصلی جمعه مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و آنچه که از بنای مسجد باقی مانده، صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است.
اگرچه قدمت مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد، اما معماری مسجد با معماری مساجد دوره سلجوقی یک تفاوت بزرگ دارد، به این مضمون که مساجد دوره سلجوقی اغلب چهارایوانی بوده‌اند، اما این مسجد چهارایوانی نیست. در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جمعه اردبیل و ویژگی‌های آن خواهیم پرداخت.
مسجد جمعه اردبیل
مسجد جمعه اردبیل، در محله پیرشمس‌الدین شهر اردبیل قرار گرفته است. این بنای تاریخی در کنار آتشکده‌ای که مربوط به دوره اشکانی بوده، قرار گرفته و ساختمان قبلی مسجد که مربوط به آتشکده بوده، شامل حیات، ایوان و طاق باشکوهی بوده است که در حمله مغول در سال ۶۲۰ هجری قمری از بین رفته و در حدود سال ۶۵۰ هجری قمری مجدداً بازسازی شده است. در حال حاضر، ساختمان اصلی مسجد از بین رفته و تنها بخشی از آن باقی مانده است.
جمعه مسجد اردبیل، از قدیمی‌ترین مساجد ایران است که سابقه آن به زمان سلجوقیان می‌رسد و بازمانده معماری ایرانی-اسلامی در اردبیل است. ساختمان اصلی جمعه مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و آنچه که از بنای مسجد باقی مانده، صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل داده است.
اگرچه قدمت مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد، اما معماری مسجد با معماری مساجد دوره سلجوقی یک تفاوت بزرگ دارد، به این مضمون که مساجد دوره سلجوقی اغلب چهارایوانی بوده‌اند، اما این مسجد چهارایوانی نیست.
معماری جمعه مسجد اردبیل
ساختمان اصلی جمعه مسجد اردبیل، در حال حاضر از بین رفته است و قسمت‌های باقی‌مانده از بنای مسجد، صرفاً گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می‌دهد. اگرچه قدمت مسجد به دوره سلجوقی می‌رسد، معماری مسجد با معماری مساجد دوره سلجوقی تفاوتی بزرگ دارد؛ به این مضمون که مساجد دوره سلجوقی اغلب چهارایوانی بوده‌اند؛ اما این مسجد چهارایوانی نیست.
مسجد جمعه اردبیل که سازه اصلی آن آجر است، از سه بخش تشکیل می‌شود. اولین قسمت مسجد پایه مناره‌ای است که در فاصله اندکی از مسجد قرار دارد. این مناره به شیوه معماری سلجوقیان ساخته شده و دارای دو قسمت است. قسمتی از آن پایه مناره است که به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده و بخش دیگر، بدنه استوانه‌ای مناره است که پنج متر قطر دارد. در بدنه مناره نیز کتیبه‌ای قرار گرفته است.
گفته می‌شود که کتیبه متعلق به «اوزون حسن آق قویونلو» است که تاریخ ۸۷۸ هجری را دارد. این کتیبه هیچ ربطی به مسجد ندارد و شیوه قرارگیری آن روی مناره، نشان می‌دهد که از جای دیگری آورده شده و روی مناره قرار داده شده است.
دومین بخش مسجد، تیرپوش آن محسوب می‌شود که به ابعاد هشت در ۱۵ متر روی ۹ ستون چوبی قرار گرفته است و ستون‌ها نیزبر پایه‌های سنگی غیرمنتظم استوار شده‌اند. ایوان شمالی گنبدخانه که به سنت ایوان‌سازی دوره ساسانی ساخته شده است، در دوره قاجاریه به بقعه و شبستان ساده با سقف ساده تیرپوش تغییر کرد.
ورودی چوبی تکه‌کوب‌شده، می‌خ‌های آهنی برجسته‌ای دارد و بالای یک لنگه از آن نوشته‌ای کنده‌کاری‌شده دیده می‌شود. سومین بخش بنا، مسجد قدیم است که بنایی مرکب از چهار تاق و گنبد دارد. تمام بنا آجری و به مقدار خیلی کم در تزیینات آن کاشی به‌چشم می‌خورد.
بسیاری از نما تقریباً از بین رفته و تنها مقدار بسیار کمی از آن باقی مانده است. بخش‌هایی از تزیینات داخلی زیر گنبد که سومین بخش بنا را تشکیل می‌دهد و کاشی‌کاری شده، هنوز در بنای ساختمان موجود است.
بخش‌های مختلف جمعه مسجد اردبیل
با‌اینکه اکنون بسیاری از بخش‌های مسجد جمعه اردبیل، از بین رفته است و فقط بقایایی از گنبدخانه و ایوان مسجد به جا مانده، می‌توان گفت که معماری این مسجد در مقایسه با معماری اغلب مساجد دوره سلجوقی بسیار متفاوت است.
بنای مسجد جمعه اردبیل بر‌خلاف بسیاری از مساجدی که در دوره سلجوقی بنا شده‌اند، چهارایوانی نیست. همین ویژگی را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین تفاوت معماری این مسجد با سایر مساجد سلجوقی برشمرد.
به‌صورت کلی این بنای تاریخی از ۳ بخش اصلی تشکیل شده است که در ادامه در‌خصوص هر‌یک از بخش‌ها و معماری آن‌ها به‌صورت جدا‌گانه توضیح داده‌ایم.
مناره مسجد
پایه مناره مسجد جمعه اردبیل را می‌توان به‌عنوان اولین و چشم‌گیر‌ترین بخش این بنا معرفی کرد. تک مناره این مسجد در فاصله کمی از بنای اصلی آن قرار دارد و به سبک معماری سلجوقیان بنا شده است. مناره مسجد از خشت و آجر ساخته شده و شامل دو بخش می‌شود. بخش اول آن پایه مناره است که به استوانه‌ای بزرگ، با سطح مقطع هشت‌ضلعی شباهت دارد.
بخش دوم مناره، قسمت بالایی بدنه آن است که قطر آن از پایه مناره کمتر بوده و فرم آن نیز به شکل استوانه‌ای با سطح مقطع دایره است. در بدنه مناره، کتیبه‌ای به چشم می‌خورد که گفته می‌شود به شخصی به‌نام «اوزون حسن آق قویونلو» تعلق دارد و قدمت آن به سال ۸۷۸ هجری باز‌می‌گردد. نحوه قرارگیری این کتیبه تاریخی، روی بدنه مناره مسجد به شکلی است که گویی از جای دیگر آورده شده و روی این بنا نصب شده است.
تیرپوش مسجد
دومین بخش مسجد جمعه اردبیل، «تیرپوش» آن است. تیرپوش این بنا، ۱۵ متر طول و ۸ متر عرض دارد و روی ۹ ستون قرار گرفته است. این ستون‌ها از جنس چوب هستند و بر پایه‌هایی از جنس سنگ استوار شده‌اند. در ورودی گنبدخانه این مسجد، دری از جنس چوب تکه‌کوب‌شده وجود دارد که روی آن می‌خ‌های آهنی بزرگ و برجسته‌ای به چشم می‌خورند و جلب‌توجه می‌کنند.
روی یکی از درب‌های این ورودی نیز نوشته‌ای به‌صورت کنده‌کاری‌شده خود‌نمایی می‌کند. بخش شمالی گند‌خانه، در زمان ساسانیان به سبک ایوان‌های ساسانی بنا شد. بعد‌ها در دوره قاجار، این بخش از گنبدخانه به بقعه و شبستانی با سقف تیرپوش، تغییر کاربری داد. وجود تکه‌های کاشی بر سقف مسجد، حاکی از آن است که معماران سلجوقی در گذشته برای زینت‌دادن فضای داخلی مسجد، از هنر ظریف و زیبای کاشی‌کاری بهره برده‌اند.
مسجد قدیم
«مسجد قدیم» سومین بخش بنای جمعه مسجد است. مسجد قدیم، بنایی است از جنس آجر که بخش‌های اصلی آن شامل چهار طاق و یک گنبد بزرگ می‌شود. در بخش‌های محدودی از نمای خارجی این بنا، کاشی‌کاری‌هایی به چشم می‌خورند که البته بسیاری از آن‌ها به‌مرور زمان از بین رفته و زیبایی خود را از دست داده‌اند.
قدمت جمعه مسجد
این مسجد که بنای آن در دوره سلجوقی شکل گرفته، طبق منابع تا اوایل دوره صفوی نیز آباد بوده است. اگرچه مسجد در دوره حمله مغول آسیب بسیار دید، در دوره ایلخانی مرمت شده است. به نظر می‌رسد آنچه سبب از بین رفتن بیشتر مسجد شد وقوع زلزله در این محل بوده است.
در سال ۱۳۶۷ خورشیدی تحقیقات باستان‌شناسی در اطراف مسجد انجام شد و بخشی از تاریخ شکل‌گیری و توسعه و مرمت بنا را مشخص کرد. همچنین سفال‌هایی از اطراف مسجد به دست آمد که مربوط به قرن چهارم هجری بودند. این سفال‌ها در زیر دیوار سنگی شبستانی کشف شد که مربوط به قرن نهم هجری بود. جمعه مسجد در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۱۵ با شماره ثبتی ۲۴۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
بهترین زمان بازدید از مسجد جمعه اردبیل
بازدید از این بنای تاریخی کهن‌سال و ارزشمند، در تمام ایام سال، به‌راحتی امکان‌پذیر است و تفاوتی نمی‌کند که شما چه روزی از سال را برای بازدید از آن انتخاب کنید؛ با‌این‌حال بد نیست که در این بخش در‌خصوص بهترین زمان سفر به استان اردبیل سخن بگوییم.
همان طور که می‌دانید، استان اردبیل در شمال غرب ایران و در مناطق کوهستانی کشور قرار دارد و به همین سبب نیز، آب‌و‌هوای آن سرد، خشک و کوهستانی است. هوای استان اردبیل در اغلب روز‌های سال به‌قدری سرد‌تر از سایر نقاط ایران است که بسیاری این استان را سرد‌ترین استان ایران می‌دانند. سرمای هوای استان اردبیل در فصل‌های پاییز و زمستان، تا مغز استخوان نفوذ می‌کند.
در اغلب روز‌های فصل‌های سرد، تمام بخش‌های این استان سفید‌پوش می‌شوند. در فصل بهار نیز، هوا کمی سرد است و باران به‌فراوانی می‌بارد. با این توضیحات، بهترین زمان برای سفر به استان اردبیل، فصل تابستان است؛ چرا‌که در این فصل آب‌و‌هوای این منطقه معتدل و مطلوب بوده و خنکای دلنشینی دارد.
مسیر دسترسی به جمعه مسجد اردبیل
دسترسی به جمعه مسجد اردبیل، بر‌اساس مبدأ حرکت شما متفاوت خواهد بود. با‌این‌حال اگر در «میدان شریعتی»، واقع در مرکز شهر اردبیل حضور داشته باشید، برای رسیدن به این جاذبه تاریخی، مسیری سر‌راست و کوتاه پیش روی شماست.
در این مسیر ابتدا باید در میدان شریعتی، از خروجی «بلوار امام‌خمینی» خارج شده و تا «چهارراه طالقانی» در این بلوار به مسیر خود ادامه دهید. در چهارراه طالقانی، به سمت راست حرکت کرده و وارد «بلوار مدنی» شوید. پس از پیمودن چند‌صد متر در این بلوار، سازه تاریخی جمعه مسجد اردبیل، در کنار جاده نمایان می‌شود.
جمع‌بندی
مسجد جمعه اردبیل کهن‌ترین بنای موجود در شهر اردبیل دارای تزیینات گوناگونی بوده است که هم کنون آثاری از آرایه‌های آجرکاری، کاشی کاری، گچبری، کتیبه، نقاشی، بند‌های مهر‌های، مقرنس و قطار‌بندی در آن قابل مشاهده است.
با توجه به این که این آرایه‌ها با سبک‌های مختلف اجرا شده و همچنین بخشی از آن‌ها از زیر لایه گچی قابل مشاهده است می‌توان استباط کرد که این آرایه‌ها در دوره‌های متفاوت بر آن نقش بسته‌اند. با توجه به کمبود منابع علمی و فرسودگی بیش از اندازه بر اساس قراین می‌توان تزیینات آجرکاری منار مسجد جامع را متعلق به عصر سلجوقی دانست و در حال حاضر از جاهای دیدنی استان اردبیل محسوب می شود.
همچنین بنـد‌های مهری و آرایه‌های گچبری موجود نیز این موضوع را تأیید می‌کنند. به نظر می‌رسد اقدامات اساسی بعـدی مسجد در عصـر ایلخانی اتفاق افتاده، محراب گچبری و نقاشی‌های موجود در سکنج‌ها در این زمان اجرا شده‌اند. همچنین در دوره‌های اخیر نیز آثاری از آرایه‌هایی نقاشی موجود است و با توجه به رنگ و سبک آن شاید متعلق به دوران قاجار باشد.
در این مقاله از وب سایت گردیشه به معرفی مسجد جمعه اردبیل و معماری آن پرداخته‌ایم. امیدواریم از خواندن این مقاله نهایت لذت را برده باشید.
